Yazın gəlişi, təbiətin canlanması dünyanın bütün xalqları üçün fərəhləndirici hadisədir və onlar bunu bayram kimi qeyd edirlər. Lakin baharın gəlişini “NOVRUZ “adı ilə bayram etmək tam istisna bir haldır, çünki bu halda bayramın keçirilməsı olduqca qədim tarixi əsaslara,adətlərə, ənənələrə və ciddi astronomik hadısələrə söykənir.
Fars dilində “Yeni gün” mənasını ifadə edən Novruz astronomik günəş təqviminin birinci gününün təntənə ilə qeyd olunmasıdır. Günəşin zahiri hərəkət yolu ekliptika adlanır və bu qapalı xətt ildə 2 dəfə göy ekvatoru müstəvisini kəsir və kəsişmə günləri payız (təxminən 23 sentyabr) və yaz ( təxminən 21 mart) bərabərliyi günləri adlanırlar. Həmin günlərdə şimal yarımkürəsinin hər yerində günün və gecənin uzunluğu bərabər olur. Yazın başlanğıcına təsadüf edən yaz bərabərliyi günü İranda və Əfqanıstanda rəsmi olaraq Günəş təqviminin (hicri şəmsi) ilk günü hesab olunur. İran Günəş təqviminin 1-ci ayı fərfərdin adlanır (Avestada fravaşi sözündən). Bu təqvimə Ömər Xəyyam mükəmməl tərtibat vermiş və günümüzdə işlətdiyimiz təqvim onun əsasındadır.
Fərfərdin ayının 6-cı günü Hörmüzd (Ahura Mazda)—Zərdüştizm tanrısı günü kimi qeyd olunur. Novruz bayramını, İran Haxamanişi (Əhəməni) imperiyasının siyasi və mədəni təsir sferasında bir zamanlar yaşamış İran və bir çox Türk mənşəli xalqlar yüksək təntənə ilə qeyd adirlər. Rəsmi olaraq Azərbaycanda, İranda, Türkmənistanda, Tacikstanda, Qazaxstanda, Rusiya Federasiyasınıı türkdilli muxtar respublikalarında və dünyanın bir çox başqa reqionlarında bu bayram qeyd olunur. Birmənalı olaraq, demək olar ki, Yaxin və Orta Şərqin o xalqları bu bayramı keçirirlər ki, ərəblərin gəlişinə qədər, İslamın yayılmasına qədər, xilafətin genişlənməsinə qədər onlar indiki yaşadıqları ərazilərdə yaşayırdılar. Bu mənada ərəblər Novruzu qeyd etmirlər, Türkiyədə 1925-1991-ci illərdə bu bayram rəsmi olaraq yasaq edilmişdi, Suriyada isə indi də qeyd olunmur.
2009-cu il sentyabrın 30-da Novruz YUNESKO tərəfindən qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilmiş, 23 fevral 2010-cu ildə isə BMT Baş Assambleyasının 64-cü sessiyasının iclasında mart ayının 21-i "Beynəlxalq Novruz Günü" elan edilmişdir.
Novruzun tarixi yazı mədəniyyətinin yaranmasından da əvvələ getməsinə baxmayaraq, rəsmi olaraq ona Haxamanişi şülaləsi dövründə ZƏRDÜŞTİLİYİN DİNİ BAYRAMI statusu verilmişdir. Bu gün buna şahidik ki, həm Novruz, həm çərşənbə bayramlarında bizim - dünyanın ən qədim və İLK VƏHY DİNİmizın, hansı ki, ondan sonralar gələn İudaizm, Xristanlıq, Müsəlmanlıq, Buddizm dinlərinə olduqca güclü təsir göstərən Z Ə R D Ü Ş T İ L İ K dininin geniş çalarlarda elementləri mövcuddur. Firdövsi Şahnamədə Novruzun yaranmasını İran piştadilər sülaləsinin şahı Cəmşidin taxta çıxması günü kimi göstərir.
Yadımdadır, uşaqlıq illərimdə bayram günü açılanda, anamız bizi səhər yuxusundan quyudan təzə gətirdiyi suyun damcıları ilə diksindirib oyadardı. Çünki adətə görə bayram günü tezdən bulağa, quyu başina, çaya gedib su gətirmək və həyət-bacaya səpmək lazım idi; biz yatdığımızdan, anam həmin adəti bizim üçün beləcə simvolizə edirdı. Bu adət ondan qalmışdı ki, Zərdüşt təxminən 30 yaşında olarkən, bir yaz səhəri ibadət məqsədi ilə su götürmək üçün DIRUCO (talış dilində“ iki yerə ayrılmış çay” mənasını verir) çayına girmişdi. Bu zaman Ahura Mazdanın “Ölümsüz Müqəddəslər”indən (Ameşa-Spenta-lar) biri - Vohu-Mana (xoş niyyət, indiki anlamda-Bəhmən) onu Ahuranın yanına qaldırmış və tanrı ona peyğəmbərlik vəhyi vermişdi.
“Ölümsüz Müqəddəslər”in sayı 7 olduğuna görə 7 rəqəmi müqəddəs sayılır. Bunu simvolizə etmək üçün bayram süfrəsındə 7 adda “SİN” (s) hərfi (fars əlifbasının 15-ci hərfi) başlanan nemət olmalıdır. Buna “Həft sin” deyilir. Əslində İslamdan əvvəl “Həft Şin” (Ş) olmuşdur. Həft Şinə şam, şirni, şəhd (bal), şümşad, şərab, şərbət, şəqayiq (bir növ gül) daxil idi. İslama görə şərab haram sayıldığına görə, ona yaxın olan sirkə ilə şərabı əvəz etmiş, həft sinə keçməklə bu adəti hifz etmişlər. Həft Sinin nemətləri bunlardır: səməni, sib (alma), sincid (iydə), səbzə, sir (sarımsaq), sumaq, sikkə (pul). Bu elementlərin də hər birinin xüsusi mənası vardır. Bundan əlavə, süfrədə su, ayna, şam, yumurta, sərv ağacının budaqları (Zərdüşt peyğəmbər əlində sərv çubuğunu tutardı) və s.digər çoxlu məhsullar və əşyalar olur. Bayramın 13-cü günü (təbiətin qoynuna çıxmaq günü) süfrədəki yaşıllıqlar suya atılır.
Novruz bayramını qeyd edən bütün insanları,məxsusən, əziz və doğma Azərbaycan Xalqını bu müqəddəs bayram münasibəti ilə səmimi-qəlbdən təbrik edirəm;onlara səadət,əmin-amanlıq və firavan həyat arzulayıram!!!
Bəxtiyar RUŞİN
