Bu yaxınlarda, Facebook səhifələrində özünü "Yardımlı Xeyriyyə Cəmiyyəti”nin sədri kimi təqdim edən Elman Eldaroğlu imzalı bir yazarın Azərbaycan Respublikasının Yardımlı rayonunun əhalisinə belə bir müraciətini oxudum; "əziz yardımlılar! Rayonumuzda adları fars mənşəli olan kənlərin adlarını dəyişək!..”
E.Eldaroğlunun bu müraciəti 1990-ci ildə Sabir Rüstəmxanlının ölkəmizin aborigen etnoslarından biri olan Talış xalqının qədim coğrafi adlarını, eləcə də tarixi toponimlərini təhrif etdiyi "Ömür kitabı” adlı cəfəngiyyatnaməsini yadıma saldı!
Bu müraciəti oxuyanda məni bir şey düşündürdü; görəsən, bu adam o səviyyədə gerizəkalı məxluqdur, hətta onu da anlamır ki, bu yaşayış məskənlərinin adları fars yox, buranın əzəli və əbədi sakinləri olan Talış xalqının dilindədir!? Və yaxud, dünən bu ərazilərə köç edib gəlmisənsə, sən də S.Rüstəmxanlı kimi tarixi adlarımızı dəyişmək eşqinəmi düşməlisən? Kim sənə bu haqqı verib? Ayıb olsun!
Hörmətli oxucular! E.Eldaroğlunun sərsəmləmələrinə cavab kimi, gənc tarixçi alim Vüqar Salayevin Facebook səhifəsində yazdığı bir statusu Sizə təqdim edirəm:
"XIX-cu əsrin əvvllərində indiki Yardımlı ərazisi Talış xanlıgının SEFIDAŞT (Spidaşt SPI+DAŞT) mahalinin dag ərazisinə təsadüf edirdi. O zamandan Talışa Russiyadan bir çox insanlar gələrək, bu əraziləri öyrənməyə çalışırdılar. Bu yeni birleşdirilmiş ərazilərdə siyasi idarəcilik çox zəif oldugundan və üsyançı ab-havanın saxlanması ərazinin etnik durumunun öyrənilməsini gündəmdə saxlayan ən ümdə məsələlərdən biri sayılırdı. Həqiqəti məxfi orqanların göndərdiyi insanlar öz idarələri üçün hazırladığı yazılarda axtarmaq lazimdır, çunku onlar vəziyyəti mümkün qədər olduğu kimi göstərməli idilər ki, zamanı yetişəndə, bu dolğun informasiya əsasında rəhbərlik yanliş qərar verməsin. Bu insanlarin verdiyi məlumatın həqiqətə mümkün qədər yaxın olmasında maraqlı olması və böyük məsuliyyət daşıdıqları barədə danışmaq, məncə luzumsuzdur. Bu məxfi orqanlarda çalişan insanların öz işinin peşəkarı olması da şübhələr dogurmur. Taliş xanlıgı ərazinin аraşdırılması Leqkobıtova həvalə edilir. (Легкобытов В. Талышинское ханство. – Обозрение Российских владений за Кавказом в статистичеком, этнографическом, топографическом и финансовом отношениях. СПб, 1836, ч. III).
Leqkobıtov indiki Yardımlı ərazisindəki tayfalar haqqında söz açaraq Taliş dilində və Türk dilində danişan tayfaları sadalayır. Onun məlumatina əsasən: 1) Talışca danışan tayfalar; Allar, Pirembel, Dılaqardə: 2) Türkcə danışan tayfa – Səfidaşt, bununla belə, muəllif bu tayfaların yuxarıda adı sadalanan Taliş tayfaları ilə eyniköklü oldugunu vurğulayır. Bu da ki, Səfidaşt tayfasının dilinin də vaxti ilə Taliş dili olduguna dəlalət edir.
Bu tayfaların assimilyasiya olaraq türkləşmə xronologiyasını, təxminən göstərməyə şaışacağıq:
1) Səfidaşt tayfası - 18 əsr ərzində türkləşib;
2) Dılaqardə tayfası - 19 əsrin ortalarında türkləşib, amma bəzi qrupları Talış dilindən 19 əsrin sonlarına qədər istifadə etmişdir. Məsələn, bu tayfanın Aran Qarabağına köşən qollari (indiki Fizuli rayonu);
3) Pirembel tayfası – 19-cu əsrin ortalarında türkləşdi;
4) Allar tayfası - Muğanda olan allarlıların 4 əsas kendlərindən 3-nün əhalisinin qatışıq olduğundan 20-ci əsrin əvvəllində türkləşdilər. Muğanda olan Allar kəndi (Cəlilabad r.) 20-ci əsrin 30 - 40-cı illərində türkləşdi ( bu məlumat 70-ci illərdə Talışın yeganə tədqiqatcısı Atiqa Izmaylovadandır). Amma, Yardımlıda yaşayan allarlılar (Allar və Şıxhüseynli kəndləri) indi də Taliş dilindən istifadə etməkdədirlər. 2000-ci illərin əvvəllərində Talışı tədqiq edən Amerika alimləri (oxu; kəşfiyyatçıları) bu kəndlərin (üstəgəl orandlıların Tili kəndini) Talış oldugunu vurguladılar. Amma, son on ildə bu allar talışları üzərində manqurtlaşma istiqamətində o qədər qüvvətli iş gedib ki, vaxtı ilə talışca şer yazan insan bu gün özünün Türk oldugunu vurğulayır. Əyər şairini bu cür dəyişdiriblərsə, görün, sadə kəndlisi necə turkləşməyə məruz qala bilər? Bu tayfalardan başqa;
5) Pornaim tayfasıdır ki, Pornaim adli mikrobölgədə yaşamışlar. Bu tayfanın Talış olması barədə hələ 19-cu əsrin sonlarında Talışıstana güzel bələd olan Kistenev yazırdı. O, orand, allar tayfaları ilə yanaşı, onların da adını Talış maldar tayfalarının sırasında cəkirdi.
Pornayim mikrobölgəsinin yarısı Lerikdə , yarısı isə Yardımlıda yerləşir. Buna baxmayaraq, hər iki rayon ərazisində olan Pornayim kəndleri demək olar ki, bu günə kimi, əsasən turkləşmişlər. Qocalar sırasında Talışca bilənlərə rast gəlmək olur. Rus imperiyasına birləşdiriləndən sonra, indiki Yardımlı rayonu ərazisinə Irandan kütləvi sürətdə qaçqın axını vüsət aldı. Amma, Talış xanlığı hələ durmaqda idi. Türkdilli olan bu camaatı Talış xanlığının, əsasən sərhəd bölgələrində yerləşdirdilər. Hansı kendlər bu camaata öz yurdunda yer verdisə, məhz o kəndlər qısa zaman ərzində türkləşdilər.
Beləliklə, bu qaşqınları öz yurdlarında yerləşdirən Talış kəndlilərinin türkləşməsində bu hadisələr birbaşa və mühüm rol oynadi. Eyni zamanda, yuxarıda qeyd etdiyimiz proses Lerikin Zuvand bölgəsində və Muğan düzündə baş verdi. Onu da qeyd edək ki, Muğanda yerləşən rayonlarımızda əhalinin çox böyü hissəsi, məhz yuxarıda adları şəkilən Talış tayfalarının varisləridir. Məsələn, Dılaqardə tayfasının varisləri Cəlilabad rayonunun 20 - 25 kəndində yaşayan əhalinin əksəriyyətini təşkil edir. Pirembel, Səfidaşt tayfalarının varisləri də ən azından bu qədər kəndlərə sahibdirlər.
Sonda: TALIŞDA IKI CÜR INSAN VAR - TALIŞ VƏ GƏLMƏ! ÜÇÜNCÜSÜ YOXDUR! TALIŞISTANDA YAŞAYANA VƏ MƏN TALIŞ DEYILƏM DEYƏNIN SADƏCƏ, ASSİMİLYASİYA TARİXİNİ, YAXUD BABALARININ QACQIN QİSMİNDƏ BU ƏRAZİLƏRƏ HARADAN QACIB GƏLDİYİNİ MÜƏYYƏN ETMƏK QALIR... VƏ RƏHMƏTULLAHİ VƏ BARAKATUHU!”
Tarixçi Vüqar Salayevin Facebooc-da yazdığı şərh
Təqdim etdi: Mehdibəy Səfərov
Azəri – Talış İctima Birliyinin sədri
