Bir xalqın dininə həqarətlə yanaşılırsa, - bu, heç şübhəsiz ki, nə vaxtsa böyük bəlalarla nəticələnəcək! Bir xalqın mədəniyyətinə, yaddaşına, mentalitetinə zərbə vurulursa, - bu olduqca qorxuludur! Əgər bir xalqın DİLİNƏ təcavüz olunursa, bu, artıq həm təhlükəli, həm qorxulu, üstəlik, həm də böyük günahdır.
Bu "SOS”-dur! Yəni, xalqın həyəcan siqnalı çalmaqdan savayı özgə çarəsi qalmayıb və artıq o, ölüm təhlükəsilə üzbəsurətdir! Deməli, xalqın bütün milli-mənəvi dəyərlər sistemi – dini də, tarixi, mədəniyyəti, mənəviyyatı, adət-ənənəsi, əxlaqı da, müvafiq olaraq mövcudluğu da məhv olmaqdadır!
1992-ci ildə Azərbaycan Respublikası Prezidenti ölkədə yaşayan milli azlıqlar, azsaylı xalq və etnik qrupların hüquq və azadlıqlarının qorunması, dil və mədəniyyətinin inkişafı haqqında fərman imzaladı. Bu Fərmandan sonra azsaylı xalqların mədəniyyətlərinin və dillərinin inkişafı üçün işartılar göründü - milli-mənəvi infrastrukturaların təkamülü üçün qismən də olsa, şərait yaradıldı. Onların ana dilində qəzet və jurnallar dərc olunması, Mədəniyyət Mərkəzlərinin təşəkkül tapması, radio və televiziya verilişlərin efirə verilməsi, eləcə də hər bir xalqın doğma dilində dərsliklərin çapı və tədrisi həyata keçirildi. Hətta bununla bağlı Prezident admnistrasiyasında xüsusi şöbə də yaradıldı. Hamı kimi biz də bütün bunlara çox sevindik. Çünki bu, sözün əsl mənasında demokratik bir addım idi.
Qarabağ torpaqları düşmən təcavüzünə məruz qalanda, biz talışlar azəri-türk qardaşlarımızla çiyin-çiyinə VƏTƏNİMİZİN müdafiəsinə qalxdıq. "Mənim-sənin” bilmədik – Bizimdir! - dedik. Şəhidlər verdik, məhrumiyyətlərə qatlaşdıq. Günü bu gün də Azərbaycanımız uğrunda heç "uf” demədən canımızdan keçməyə hazırıq. Və bu deyilənlər qətiyyən bəlağətli sözlər kimi qəbul olunmamalıdır. Bu, hər bir talış kökənli Azərbaycan vətəndaşının səmimi mövqeyidir.
Etiraf etməliyik ki, Prezidentin məlum Fərmanından sonra, insafən bəzi işlər həqiqətən həyata keçirildi, o cümlədən talışların kompakt yaşadıqları rayonlarda ümumtəhsil məktəblərin ibtidai siniflərində Talış dili dərsləri tədris olundu, müvafiq dərsliklər çap edildi. Bunlar heç şübhəsiz ki, bizlərdə ruh yüksəkliyi yaratdı, demokratik dövlətçilik ənənələrinə ümidlərimiz artı. Amma sədd heyif, bu sevinc çox çəkmədi. Pozitiv inkişaf və mütərəqqi-demokratik fəaliyyət, başladığı kimi surətlə də tənəzzülə uğradı. Sanki fərman müəyyən dövr üçün verilmişdi və bu müddət bitən kimi, bundan irəli gələn məsələlərin icrası dalana dirəndi. Dərsliklərin çapı dayandırıldı və gözə görünməz dirijor çubuğunun sehrli hərəkətilə ana dilində dərs keçən müəllimlərin sayı azaldı, qalanların isə əli-qolu yanına düşdü. Ruh yüksəkliyi ruh düşkünlüyü ilə əvəzləndi. Dərsliklər boynu bükük qərib insan kimi qalaq-qalaq anbarlara yığıldı. Vəssəlam! VAR dönüb, YOX oldu.
Ancaq bütün bunlara baxmayaraq, bəzi fədakar müəllimlər 1992-ci ildən 2009-cu ilə qədər (azalan xətlə də olsa), bu dərsləri tədris eləməyə cəhd göstərdilər. Lakin hər şeyin bir əndazəsi olduğu kimi, fədakarlığın da həddi-hüdudu var.
2009-cu ildən başlayaraq bir çox məktəblərdə Talış dilində dərslər tamamilə dayandırıldı. Nəticədə, Təhsil Naziri tərəfindən 2012-ci il, 10 iyul, 10330 №-li əmrlə təstiqlənən 2012 – 2013-cü illər orta umumtəhsil məktəblərinin tədris proqramlarında Talış dili dərsləri ümumiyyətlə nəzərdə tutulmadı. Bu olduqca acı, acı olduğu qədər də ədalətsiz bir sonluqdur. Proqramda həftədə 2 saat ləzgi dilində və digər azsaylı xalqların dilində dərslər keçirilməsi qeyd olunsa da, əslində bu qərar formal xarakter daşıyır və ancaq kağız üzərində qeyd olunmaq üçün "lazımdır”. Yeri gəlmişkən, əvvəlki illərdən fərqli olaraq Təhsil Nazirliyi elə bu il olduqca dolaşıq, yəni daha çox mürəkkəb labirinti xatırladan bir tədris proqramı təsdiqləmişdir.
Talış dilinin tədrisi üçün dərs saatları həm nəzərdə tutulub, həm də tutulmayıb – lap tapmacadır. Kiçik, eyni zamanda tipik bir misal da göstərim: 1990-cı illərin əvvələrində 9-cu sinfin Azərbaycan tarixi kitabından əvvəl "Talışxanlığı” mövzusu səbəbsiz, yəni heç bir pedaqoji məntiqə əsaslanmadan çıxarıldı. Etirazlar, narazılıq və haqlı tələblərdən sonra "Talış” sözü "Lənkəran” sözü ilə əvəzləndi. "Talış xanlığı” "Lənkəran xanlığı”na çevrildi. Təəssüf ki, bu sayaq absurd, bir çox hallarda isə qərəzli transformasiyalar haqda istənilən qədər misallar çəkmək olar.
Subyektiv təsir bağışlamamaq üçün burada vacib bir məqama diqqət yetirməliyik ki, Azərbaycan Prezidentinin imzaladığı Fərmanın talışlara aid olan hissəsinin reallaşmamasının, daha dəqiqi ona əməl olunmamasının səbəbini təkcə Azərbaycan Hökuməti və Təhsil Nazirliyinin üstünə atmaq da düzgün yanaşma olmazdı. Mövcud durumun günahının böyük bir qismi öz doğma dilində yetərincə sərbəst danışa bilməyən, bu dildə danışmağı özünə ar bilən ziyalı görkəmli ziyanlı talışlardır. Doğma ana dilinə rişxənd edənlər, onu ikinci "sort” sayan psevdo-talışlar, birmənalı olaraq, "sapı özümüzdən olan baltalar” adlandırılmağa layiqdirlər. Bu xüsusda, dərs saalarının azalmasına göz yuman (bəzən, hətta buna sevinən!) bəzi təhsil şöbələrinin müdirləri, məktəb direktorları, müəllimlər və s. anlamalı, qanmalı və nəhayət dərk etməlidirlər ki, bu çox böyük təhlükədir.Bu sayaq bağışlanmaz naxələflikdən doğan fəlakət milli faciəmizin astanasıdır.
Fəlakət "arxitektorları” kənardan olanda isə, vəziyyət lap acınacaqlı görkəm alır. Təəssüf və səd heyif ki, DİLin tədricən unudulub öləziməsinə hesablanmış bu sayaq qüsurlu "eksperimentlər” təkcə tədris və dərslik problemlərinə münasibətlə bitmir. Bəlkə də çoxları bilmir, öz verilişlərini Lənkəranda yayımlayan Regional Televiziya kanalı nədənsə bir kəlmə də olsun talış dilində söz "danışmır”. Talış dilində bir dəqiqə də olsun hər hansı proqrama və ya veriliş efirə çıxmır. Tabu! Belə yanaşma nədən xəbər verir?! Bu artıq heç təəccüblü də deyil; bu məkrlə düşünülüb, ölçülüb-biçilmiş bir təcavüz siyasətidir. Bunun özgə adı varmı?
Yaxud özgə bir misal. Aylardı ki, azəri türklərini doğma qardaş sayaraq Azərbaycan Dövlətçiliyi, bərabərhüquqlu vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu naminə fəaliyyət göstərmək istəyən, milli maraqları, mənəvi, əxlaqi, dini dəyərləri uca tutub onu hifz etmək arzusunda olan Azəri – Talış İctimai Birliyinin Dövlət qeydiyyatına almırlar. Səbəbi bilirsiniz nədir? Birliyin adında göstərilən "Talış” kəlməsi (?!).
Bu nonses deyilmi? Belə münasibət incikliyə, umu-küsüyə, nəticədə isə separatçılıq meyillərinə rəvac vermirmi?! Axı biz hamımız Azərbaycan vətəndaşıyıq və bizim də hüquqlarımız digər vətəndaşlar kimi, Azərbaycan Respublikasının Ana Yasasında ap-aydın şəkildə təsbit olunub.
Göründüyü kimi, bu gün "SOS” çağırmaqdan, haray qoparmaqdan savayı özgə çarə yoxdur! Eheyy..! Kömək edin!.. Dilimiz yaşamasa ölümə məhkum olacağıq. Ölü-mə!.. Ay xalqım, ay canım-ciyərim! Ayıl, özünə, özünə qayıt! Qayıtmasan yanılacaqsan! Yanılıb... məhv olacaqsan!!!
Ulduz Həşimov,
tarixçi müəllim,
Azəri - Talış İctimai Birliyinin İH üzvü
