İbrahim Sel
Bu günün maraq doğuran və diskussiyalara səbəb olan mövzularından biri də dövlətçilik ənənələri minilliklərlə ölçülən İran idarəçiliyinin başına orta əsrlərdə türklərin necə gəlib çıxmasıdır. Necə oldu ki, qızılbaş türklər İranda hakimliyyətə yiyələndilər? Bizə elə gəlir ki, həmin məsələ Rusiyada həmin vaxtlarda artıq oturuşan, söz sahibi olan, avtoritet qazanan tatar hakimliyinin təsiri olmadan ötüşə bilməzdi. Məhz türklərin (tatarların) Rusiya kimi strateji əhəmiyyətə malik ölkədə hakim olmaları onların İrandakı taleyində də öz sözünü dedi; enerjili və çalışqan türk soyları İran dövlətinin siyasi kursunu aparmağa irəli çəkildilər. Və zaman göstərdi ki, onlar bu missiyanı şərəf və zəfərlə yerinə yetirdilər. Rusiya və İran dövlətçiliyinin çətin dönəmlərində türklərin qoruyucu sipər rolunu oynamaları şəksizdir. İtaətkar və çoxsaylı türk soylarının əzmi, çalışqanlığı və energetikası həmin dövlətləri tarixin çətin burulğanlarından çıxardı, ayaqda saxladı. Roma imperiyası, Suriya səltənəti, Hind padşahlığı kimi Yer üzündən silinərək getmələrinin, tarixin arxivində yer almalarının qarşısını aldı. Türklərin ari-slavyan sivilizasiyası qarşısındakı xidmətləri danılmazdılar. Türklər ai-slavyan sivilizasiyasını məhv olmaqdan qorudular (və sonradan onun çiçəklənməsindən yaxşıca bəhrələndilər). Rusiyada kazakların oynadığı rolu İranda türklər yerinə yetirdi; canları və qanları hesabına imperiyanın sərhədlərini qorudular, nəticədə öz sədaqət və xidmətləri müqabilində dövrün meyarlarına görə müqəddəs sayılan şahsevən titulu aldılar və imperiyanın bərabərhüquqlu vətəndaşlarına çevrildilər.
Səfəvi və Tararıstan əlaqələrinə tarixdə çox az diqqət yetirilib. Həmin epoxada həm şimalda, həm də cənubda türklərin əlində faktiki olaraq iki dövlət formalaşmışdı: biri Rusiyadakı Qızıl Orda, digəri İrandakı Qızılbaş. Hər iki dövlətin adında eyni “Qızıl” sözünün olması da maraqlı təəssürat yaradır. Bu elə eyni coğrafiyanı əhatə edən eyni subkultural ari-slavyan imperiyası demək idi. Sadəcə hərəkətverici qüvvə türklər idi. Bundan başqa, İranda Qızılbaş dövləti formalaşdığı ərəfədə Orta Asiyada faktikli olaraq Türkmənbaş dövləti də fəaliyyət göstərirdi. Diqqət edirsinizsə, yenə də hər iki dövlətin adında eynilik- “Baş” komponenti nəzərə çarpır. Beləliklə, biz eyni Avrasiya kompetensiyasına gəlib çıxırıq. Avrasiya qitəsini əhatə edən ari-slavyan dövlətçiyinin tarixən vuran əli, qoruyucu talismanı, işlək rezervi məhz türklər olmuşdur. İlk əvvəl Orta Asiya çöllərində komplektləşən türklər qədim ari-slayan imperiyasının hərbi bazasına çevrildilər. Onların Monqolustan çöllərindən Orta Asiya ərazisinə köçürülməsinin də konspiroloji səbəbləri vardır ki, geniş tədqiqatın mövzusudur. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, türklərin şərqə köçü məhz əslən slavyan soylu Bordjiqin tayfasından olan Çingizxanın (DNK araşdırmaları onun monqol yox, rus olduğunu üzə çıxarmışdır; mənbələrdə göstərilir ki, Çingizxanın ilk dəfə qarayanız nəvəsi dünyaya gələrkən o həddən artıq təəccüblənmiş, mat qalmışdır), eləcə də digər Avrasiya imperatoru Teymurləngin vaxtına təsadüf edir. Teymurləngin qəbrinin araşdırılması, sümüklərinin analizi göstərdi ki, o da türk yox, slavyanlara aid anrtopoliji quruşuluşa malik olmuşdur. Qədim kahinlərin türkləri ari-slavyan imperiyası hüdudlarına köçürməsinin indiki merkalara sığmayan izahı vardır. Məqsəd gələcəkdə görünən təhlükələrdən özünü sığortalamaq, müqəddəs imperiyaya etibarlı sipər çəkmək idi.
Türklər regiona gəldikdən sonra təşkilatlanmışlar, islamı qəbul etdikdən sonra isə böyük dövlətlər qurmuşlar. Lakin türk liderləri türk dilini yox, məhz fars dilini seçərək dövlət dili kimi istifadə etmişlər. Görünür, qədim türk elitası məsələlərə indikindən daha ayıq gözlə baxırdı. Türk dünyası uludur, amma mədəniyyət və proqress dili pers dilidir. Türk dövlətlərində əsrlər boyu saray və ordu dili türk dili olmuş, amma rəsmi dil kimi fars dili qəbul edilmişdir. Türk sultanları fars mədəniyyəti ilə maraqlanmış, arilərlə qaynayıb qarışmış, farsca şeir yazmışlar (Məlikşah, Sultan Səncər və b.). Fars mədəniyyəti türk qüvvəti ilə sintezdə xarüqələr yaratmışdır. Qəznəvilər 963-1183-cü illərdə böyük dövlət qurub, islamın Əfqanıstan və Hindistanda yayılmasında böyük səylər göstərmişlər. Bu sülalənin təsisçisi Alp Tekin, daha doğrusu onun damadı (kürəkəni) Səbuq Tekindir. Səbuq Tekin və ya Sübuk Tegin (yəni ordu zabiti) qarluq türklərindən olub İssık-kul tərəflərdə yaşayan Cuk adında İbir Bahadurun oğludur. 12 yaşında ikən qonşuları olan Toxsi türklərinin basqınına məruz qalıb, onlara əsir olmuş və dörd il əsarətdə qalandan sonra Saman oğullarına satılmışdır. Burada müsəlman olub orduya getmiş və samanilər ordusunda böyük rütbəyə çatmışdır. Alp Tekindən sonra Səbuq Tekin Qəznəni almış və Qəznəvi sülaləsini qurmuşdur. Onun oğlu Sultan Mahmud bütün Əfqanıstan, Xorasan, İraq və Hindistanı tutaraq böyük bir dövlət qurmuş və bir mücahid kimi Hindistana islamı yaymaqda səylər göstərmişdir. Həmin Sultan Mahmud ömrü boyu fars alim və şairlərinin himayəsi ilə məşğul olmuşdur. Onun iqamətgahı farsca yazan şairlərin mərkəzi olmuş, dörd yüzdən artıq şairin yaşayışını təmin etmiş, İranın və Türküstanın kənd və şəhərlərinə dari farscasını yaymaq üçün minlərcə müəllim göndərmişdir. O, fars dilinə üstünlük verib, fars dilini ərəb və türk dili yerinə rəsmi divan dili seçmiş, bu dilin şah əsəri, ana kitabı olan “Şahnamə”nin yazılmasını Firdovsidən xahiş etmiş və maliyyələşdirmişdir. Ari ellərinin indilərdə qürur duyduğu “Şahnamə” tarixi kitabı məhz türk sultanının sayəsində ərsəyə gəlmişdir.
Tarix boyu türklər ari və slavyan ordularının onurğa sütununu təşkil etmişlər. Ari-slavyan imperiyalarının bərqərar olduğu regionlarda türklər balans yaratmış, əmin-amanlığa qorunması, iud təcavüzlərinin qarşısının alınması üçün önəmli rol oynamışlar. Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvi kimi İran milliliyini özündə ehtiva edən, iranlılığı qoruyan dövlətlərin yaranmasında və siyasi inkişafında oğuz mənşəli azəri-türk tayfaları aparıcı rol oynamışlar. İslam dövründə min ilə yaxın türklər İranda hökumət etmişlər, bu müddətdə İranın sərhədlərini qorumaq üçün qonşu olan türklərlə də savaşıb, canlarını qurban vermişlər. İmperiyanın çətin günlərində, ölkə başlı-başına qalanda türklər qеyb аlәmindәn gәlәcәk хilаskаrın intizаrındа gözləmiş, bеlә bir хilаskаr bаş qаldıranda isə аzаdlıq bаyrаğını ucаldaraq onun kölgəsində yer almış, imamın haqq mübarizəsi yolunda canlarını fəda etmişlər. Türklər imperiyanın vuran qolu olmuşlar. Bunları danmaq olmaz. Şahlar əyalətlərdəki vəziyyəti sabitləşdirmək üçün həmişə türk tayfalarına sığınmışlar. Şahsevən titulunu onlar canları-qanları hesabına almışlar. İran qərinələr boyu məhz türklərin sayəsində ayaqda qalmışdır. İran torpaqlarına yürüşə çıxan sərkərdələr hər dəfə qabaqda ələm götürüb silahlanmış şiə türklərin onları qarşılamağa gəldiyini eşitcək qayıdış təbilini çalmışlar. Osmanlı orduları həmişə qarşılarında kəfən geyinib durmuş türk qoşunlarını görüb İran ilə sülh danışıqlarına razılıq vermişlər. Herаtı puştunlardan, Mәşhәdi ərəblərdən bu şəhərlərə nəzarət edən türk qızılbaş qarnozonları qorumuşdur vә şаhlar mәhz оnlаrın kömәyi ilә bеlә bir yüksәk mәqаmа nаil оlа bilmişdir. Bu bir faktdır ki, şiələrin müqəddəs yeri olan Məşhədi türklərin köməyi olmadan müdafiə etmək mümkin olmayacaqdı. Dəfələrlə şiələrin müqəddəs məkanlarına yürüşə çıxan saysız-hesabsız özbək, puştun və osmanlı ordularının qarşısını türk fədailəri almışlar. Düşmənin atlarının cilovunu məhz türkmənin cod əli döndərmişdir.
Tarix boyu Qərbdən osmanlılar, şərqdən özbəklər, o cümlədən müxtəlif istiqamətlərlərdən kürdlər dəfələrlə hücum edərək İranın şəhərlərini, bərəkətli və strateji məntəqlərini almışlar, İran şahları məhz türk tayfalarından təşkil olunmuş orduların köməyi ilə həmin əraziləri geri qaytarmışlar. Elə vaxt olmuşdur ki, osmanlıların, özbəklərin və kürdlərin tutduqları ərazilər onilliklər boyu işğal altında qalmışdır, məhz türk tayfaları hücum edib həmin əraziləri alaraq İran şahlığına qatmışlar. Elə dövrlər olmuşdur ki, mәrkәzi dövlәt öz әrаzisinin böyük bir hissәsindәn әl çәkmәk mәcburiyyәtindә qаlmışdır. İran elə bir mövqedədir ki, xаrici qüvvәlәrin hücum еtmә еhtimаlı həmişə vardır. İrana хаricdәn tәzyiq göstәrildikdә itaətkarlığa meylli türk tаyfа vә dәstәlәri hesabına ölkədə sıх birlik vә hәmrәylik mеydаnа gәlmiş, nəticədə böyük bir оrdu ərsəyə gələrək хаrici tәcаvüzkаrın üzərinə göndərilmiş və təhlükənin qarşısı alınmışdır. İranı ayaqda qalması, öz aliliyini saxlaması məhz gəlmə türklərin hesabına olmuşdur. Türklər bu regiona gəldikdən sonra strateji məqsəd güdən heç bir müharibə və heç bir yürüş türklərin iştirakı olmadan aparılmamışdır. Sərkərdələr başqa ölkələrə yürüşə çıxarkan türkmənlərin onlara qoşulması ilə qoşun birə on artmışdır. Səfəvilər dövründə şəhərin pers soylu zadəganları şahları soyuq qarşılasalar da, qаrа cаmааt böyük hәvәslә qоşunun qаrşısınа çıхıb şаhа vә оnun оrdusunа şüаrlаr vеrirdilәr. Hökmdarlar türklərin hərbi dəstəyi olmadan Аli divаnа nәzаrәti tam həyata keçirə bilmirdilər. Professor Tufan Gündüzün yazdığı kimi: “Qızılbaşlar öz başlarını Şahın yolunda tərəddüd etmədən verəcək qədər Şahlarını sevirdilər”.
Yorulmaz türk əsgərləri himmət kəməri bağlayıb səfərə yollanırdılar, qəzavü-qədərdən qorxmadan, mətinliklə döyüşüb İranın irsi mülklərini geri almayınca yurdlarına qayıtmırdılar. Hətta şaha qarşı çıxmağa cəsarət etmiş türk tayfalarına belə qırıb çatırdılar. Onlar vüqarla bildirirdilər ki, bizim padşahımız artıq irsi səltənət və şahlıq taxtındadır və bizə yadelli padşah lazım deyildir. Azərbaycan və İran türkləri Osmanlı ilə döyüşə gedərkən deyirdilər, Allahın köməyi, Həzrəti Məhəmmədin müqəddəs ruhu və günahsız imamların yardımı ilə bütün öldürülən şiələrin intiqamını alacağıq, bu qərarımızdan bizi heç bir şey döndərə və mane ola bilməz. İran şahlığının müsəlləh əsgərləri sayılan türklər müharibələr zamanı Həsən bəy Rumlunun dediyi kimi, cübbəsiz, kəfən geyinərək döyüşə girirdilər; geri çəkilməmək və əsgərlərin fərariliyinin qarşısını almaq üçün göstəriş verirdilər ki, bütün dəvələri toplayıb zəncirlə bir-birinə bağlasınlar və qoşunun arxasında saxlasınlar- məqsəd o idi ki, hər kim vahiməyə düşüb geriyə tərəf qaçsa, yolu bağlansın. Bu fədakarlıqları görməməzliyə vurmaq olmaz. Türk boylarından olan sərkərdələr adətən qoşunun qabağında döyüşə girir, adi bir əsgər kimi öndə vuruşurdular. Din yolunda, şahlıq yolunda gözlərini qırpmadan canlarını fəda edirdilər. İran şahları türk kontingentinin hesabına rəşadətlər göstərib xalq tərəfindən sevilən və mədh olunan milli qəhrəmana çevrilmişlər. Osmanlıların və özbəklərin tutduqları, on illərlə işğal altında saxladıqları torpaqları İran şahları məhz türk tayfalarının köməyi ilə azad etmişlər. Göstərdikləri xidmətlərin, dövlətçiliyə verdikləri töhfələrin müqabilində İran şahları da türklərlə mehriban davranmışlar. İran türklərinə əbəs yerə şahsevən titulu verilməmişdi. Şüarları zəfər olan türksoylu əsgərlər daim düşmənlərin şərinin dəf olunması üçün padşahın əmrində müntəzir dayanmışlar. Şahı görən kimi “Pirim, mürşidim, sadağa olduğum!” deyib diz çökən türklər onun təpərini və dəyanətini artırır, gördüyü işlərin haqq olduğuna inam yaradırdılar.
İrаnın nüfuzlu siyasətçiləri və görkәmli аlimlәri də türklər haqqında yüksək fikirdə olmuşlar. Türklər ən sakit, asan idarə olunan xalqlardan biri sayılır. İranda kimin hakimiyyətə gəlməsindən asılı olmayaraq, türkmәnlәr həmişə оnа sаdiq оlduqlаrını bildirmiş və yürüşlərə can-başla qatılaraq qoşunun əsas hissəsini təşkil etmişlər. Dövlətdə hәrci-mәrclik yarandıqda və iqtisadi durum çətinləşdikdə kürd tayfaları fürsəti fövtə verməyərək talançılıq və təxribatla məşğul olmuşlarsa, türk tayfaları əksinə, idarə işlərinə heç bir maneəçilik törətməyərək, sakitcə oturub “qеyb аlәmindәn gәlәcәk хilаskаrın intizаrını gözləmişlər”. Hər yeni şah taxta çıxanda türklər ölkənin hər yerindən hökmdar üçün qurulmuş alaçığa axışıb, öz sədaqətlərini bildirmək üçün “kandarından öpmək şərəfinə nail olurdular”. And içirdilər ki, İran dudmanının irsi mülkü torpaqlarını taqətimiz olduqca qoruyacaq, ondan əl çəkməyəcəyik. Onlar sədaqətlə şiəlik bayrağı altında cəmlənərək, deyirdilər hətta canımızı da vəlinemətin və mürşidi-kamilin yolunda qurban verəcəyik. Bu tarixi həqiqətləri danmaq olmaz. İmperiyanın ən təhlükəli və problemli vilayətlərini Türkman, Rumlu, Ustaclı, Zülqədər kimi qızılbaş-türk tayfa əsilzadələri idarə edirdilər. Ölkədə siyasi vəziyyət gərginləşdikdə İran şahı məsləhət üçün əyalətlərdəki yaşlı türk əyanlarını saraya yığırdı. Xаricdәn tәzyiq göstәrildikdə həmişə türklərin hesabına yaradılan böyük оrdu hesabına хаrici tәcаvüzkаrın qаrşısı аlınırdı. İmperiyanın ucqarları dəfələrlə əldən-ələ keçmiş, məhz müzəffər türk ordularının köməyi nəticəsində ərazi bütövlüyü yenidən bərpa edilmişdir. Müxtəlif vaxtlarda İranın paytaxtı olmuş İsfahan, Qəzvin, Təbriz şəhərlərinin, o cümlədən Qəndəhar, Yəzd, Kirman, Herat, Astara kimi strateji məntəqələrin qorunması üçün yüz minlərlə azərbaycanlı türk canından keçmiş, düşmənlərə qarşı müqəddəs mücadilədə şəhid düşmüşdür. Astara torpağının hər qarışı türk cəsədi ilə doludur. Talış torpağı İran türklərinin qanı ilə suvarılmışdır. Hansı qalaya hücum gözlənilirdisə, türklərdən ibarət qızılbaş dəstəsini göndərib orda otuzdururdular, çünki bilirdilər ki, onlar son damla qanlarına kimi vuruşacaq, amma qaçmayacaqlar. Bəzən gücdən düşmüş qalanın hakimi sülh şərtlərini qəbul edib təslim olmaq istəsə də, İran türkləri razılaşmır, tüfənglərini sonadək hazır vəziyyətdə tutub axırıncı nəfəsədək vuruşurdular. Deyirdilər ki, padşahın əmri gəlmədən onun evi olan qalanı qoyub getməyə ixtiyarımız yoxdur! Hətta İran şahı hansısa qalanın müdafiəsinə lüzum görməyib onları geri çağıranda, deyirdilər din və dövlət yolunda şəhadət şərbəti içəcəyik və cahanda yaxşı ad qoyub gedəcəyik. Məhz belə fədailiyə görə yadellilər İran torpağına girməkdən çəkinirdilər, gələndə də qorxu və ehtiyat içində olurdular. Bunlar hamısı tarixə qızıl hərflərlə yazılıb və silib atmaq qeyri-mümkündür. 1589-cu ildə özbəklər ərəb-semit (əslində yəhudi) Mir Qulbabın rəhbərliyi altında Xorasanda sünni dövləti yaratmaq məqsədilə hücuma keçdilər. Onlar öncə Nişapuru mühasirəyə aldılar. Lakin mühasirə altında olan Nişapur hakimi Mahmud xan Sufi oğlu onlara peşkəş yollayıb bildirdi ki, Nişapur müqəddəs Məşhədin tabeliyindədir, siz əgər müqəddəs yeri hərb yolu ilə tuta bilsəniz, biz bu vilayəti müharibəsiz sizə verərik. Özbəklər sufi hakimindən bu xəbəri eşitcək Nişapurun mühasirəsindən əl çəkib Məşhədə hərəkət etdilər. 1589-cu il aprelin 18-də Məşhədi mühasirəyə alan özbəklərə Ümmət xan Ustaclının türklərdən ibarət qoşunu cəsarətlə müqavimət göstərdi. Mühasirədə qalan Ümmət xan Ustaclı yaranmış vəziyyətlə bağlı I Şah Abbasa məlumat verdi. Lakin İran şahına soyuq dəydiyi üçün Reydə qalıb müalicəsinin qayğısına qaldı. Ümmət xan Ustaclının türklərdən ibarət qarnizonu düz beş ay ac-susuz düşmənə müqavimət göstərib şəhərə buraxmadı. 1589-cu il sentyabrın 30-da ərzağın çatışmaması, köməyin gəlməməsindən ümidsiz qalan şəhər camaatı qapıları açıb özbəkləri şəhərə buraxdı. Özbəklər şəhər qalasındakı türkləri qılıncdan keçirdilər. Ümmət xan və yaxın ətrafı müqəddəs İmam Rza türbəsinə sığındı. Lakin seyid Mir Qulbabın dəstəsi onları türbədən bayıra çıxararaq qılıncdan keçirdi. Mənbələr 2-3 min nəfər türkün şəhid düşdüyünü qeyd edir. Özbək əsgərləri hətta uşaqları öldürməkdən belə çəkinmədilər. Məşhəd qarət olundu. Özbəklər qızılbaşların əsir aldıqları arvad-uşaqlarını Mavərənnəhrə apardılar. Bu həqiqətləri danmağı Allah götürməz. Heratın özbəklərdən müdafiəsi zamanı 6 min Səfəvi türkü “Ya Hüseyn!” nidaları altında şəhid oldu, bir nəfər də qaçmadı, canlarını sevə-sevə fəda etdilər. Onlar gecə-gündüz ac-susuz imamlarımızın qəbri üstündə keşik çəkmişlər, türbələrimizi dağılmağa qoymamışlar. Tarixi araşdırmalar göstərir ki, saysız-hesabsız türk fədailərinin köməyi olmasaydı, Məşhədi müdafiə edib əldə saxlamaq mümkin olmazdı. Məşhəd, Kərbəla kimi müqəddəs yerlərimiz dəfələrlə itirilmək təhlükəsi ilə üz-üzə qalmışdır. Minlərlə qaramanlı, toxmaqlı, ustaclı, zülqədərli yayın ölümcüm istisində Əfqanıstan sərhədində oturub ölkəni özbək və puştun hücumlarından qoruyurdular. Mövsümün namünasib olması, ərzağın qıt olması onları düşündürmürdi, “Ya Əli!” deyib İran şahının əmrində müntəzir dayanmışdılar. Ləşkərin azlığı-çoxluğu onları maraqlandırmadı, Allahı ürəklərində tutub cəngə atılırdılar. Bəzən 10-15 min nəfərlik türkmən qoşunu yüz minlik düşmən qoşununun qarşısına çıxırdı. Qazi Əhmədin dediyi kimi, “bir qızılbaş on nəfər rumluya qarşı dururdu”. Qızılbaş ordusunun əsas hissəsini türkmanların təşkil etməsini Osmanlı dövlətinin baş dəftərdarı Piri Mehmed Çələbi də qeyd edir. Qeyri-bərabər keçən Çaldıran döyüşündə Səfəvi ordusunun 30 min əsgərindən 28 mini şəhid oldu, amma 1 nəfər də olsun əsir düşmədi. Əks tərəf isə 200 minlik ordusundan 41 min nəfərini itirdi, 2 min nəfər əsir verdi. Budur türkün ucalığı! Məhz buna görə Təbrizi tutan Sultan Səlim orada bir neçə gün qaldıqdan sonra qızılbaşların qorxusundan qaçmağa üz tutdu.
Osmanlı ordusunun kürdlərdən təşkil olunduğunu çoxları bilmir. O vaxt kürdlər sünniliyi qəbul etdiyindən Osmanlı təbəəliyinə keçmişdilər, türkmənlər isə şiəliyi qəbul etdiyindən imperiya ərazisində düşmən elan olunmuşdular. İranın təsir dairəsindəki türk arealunda şiəliyi qəbul etməyənlər özbəklər idi, onları da şiələşdirməyə Əfqanıstanın yəhudi soyundan olan puştunları imkan verməmişdilər. Məhz aqressiv puştun tayfalarının hesabına Səfəvi imperiyası şərqə doğru genişlənə bilmədi. Nəyə görə Osmanlı dövləti Səvəfi dövləti ilə düşmənçilik edən özbəklərlə dost idi, türkmənlərlə düşmən? Çünki türkmənlər sədaqətlə Səfəvilərə xidmət edirdilər və İran imperiyasının vuran qoluna çevrilmişdilər. Osmanlı dövləti özbəklərə xələt və hədiyyələr göndərirdi, türkmənləri isə ucdantutma qırırdı. Acından ölən osmanlılar dəfələrlə hücum edib şiə İrana sığınan zəhmətsevər türk ellərini çapıb talamışdılar. Mal-qoyunu, qızıl-cəvahiratı ələ keçirir, qız-qadınlar əsir götürüb Osmanlı ərazisinə aparır, xeyli işgəncələrdən və gözəllərini seçib ərəblərə satandan sonra lüt-üryan edib buraxırdılar. Şərəf xan Bidlisinin yazılarından aydın olur ki, Orta Asiyadan İrana özbək hücumları zamanı “taciklərdən, kölələrdən, xaricilərdən, yerlilərdən, gənclərdən və yaşlılardan” da çox qırılanlarlar türklər olurdu, düşmənlər kimə də rəhm etsələr, türkləri sağ buraxmırdılar. Ağı qaradan ayırmaq lazımdır. Özbəklərin hakim ailəsi olan Şeybanilər iud mənşəli CUÇİ tayfası soyundan idi. Həmin CUÇİ tayfası İsrailin itmiş 13-cü qolu sayılır, avar (iver) və çeçenlərlə (ÇE-ÇE) qohumdurlar. O cümlədən qədim Xazariyya Kürdüstanının Laçın (la-ÇE-n), Şuşa (ÇE-ÇE) məntəqələri də İsrailin qədim itmiş qolu çeçe tayfasının məskunlaşdığı məntəqələrdir. Bu toplum qədim ari-slavyan sivilizasiyanın bətnində kor bağırsaq kimi daim ağrı vermişdir. Şiəliyin şərqə doğru yayılmasında qarşı puştunlar, qərbə doğru yayılmasına qarşı isə kürdlər sipər kimi dayanmışlar. Osmanlı ordusuna Türkiyənin mason tarixçiləri türk adı vermişlər, o vaxt türkçülükdən əsər-əlamət belə yox idi. Kriptologiya tarixin önəmli sahələrinə öz möhürünü vurub. Məsələlərin üzdə görünən tərəfləri ilə mahiyyəti arasında yerlə-göy qədər fərq var. Mahiyyət bambaşqadır. Vıveskalar heç nə demir. Dərinliyə varmaq lazımdır. Həqiqəti arayın, reallığı tapın, ədalətli mühakimə yürüdün. Səfəvi dövləti ilə Osmanlı dövləti arasında gedən danışıqlarlarda səfəvilər türkcə, osmanlılar ərəbcə konuşurdu. Şah İsmayılın türkcə yazdığı məktublara Osmanlı sultanı farsca cavab göndərirdi. Hətta Şah İsmayılın qatı tənqidçilərindən olan İsgəndər Pala özünün “Şah və Sultan” əsərində etiraf edir ki, Sultan Səlim Şah İsmayılla farsca danışdığı zaman o, Sultana türkcə cavablar verirdi. Müəllif öz təəccübünü gizlətmir ki, Osmanlı sultanı türkcə bilmirdi. Osmanlının ideologiyası vahhabilik, imperiyanın vuran qolu isə kürdlər olmuşdur. Əgər muzda yığılmış osmanlı qoşununa pulgur və soğyunçuluğa meylli kürd əmirləri başçılıq edirdisə, inam yolunda toplaşan türklərdən təşkil olunmuş səfəvi ordusuna sufi təbiətli və saf etiqadlı ari ruhanilər rəhbərlik edirdi. Bir tərəfdə muzdur çapovulçu kürdlər, o biri tərəfdə zəhmətkeş dəryazçı türklər dayanmışdı. Nailiyyətlərimiz də bununla bağlı idi. Şah babamız Xətai sırf türk dilində deyirdi: “Sufi isən, alıb-satma,/ Halalına haram qatma,/ Yolun əyrisinə getmə,/ Doğru yola nəzər eylə”. Biz bu ruhda böyümüşük. Məhz ona görə babalarımızın “nanəcib” adlandırdıqları osmanlılar bizdən çəkinirdilər vəı qarşımızda zəlil durumda idilər. İuda ilə qoy xalqların tarixi davası hələ də davam etməkdədir. Meyar həmin meyar, koordinatlar həmin koordinatlardır. Osmanlı-Səfəvi müharibəsinin mahiyyəti Arazın o üzündəki Qaradağ türklərinin Arazın bu üzündəki Qarabağ kürdləri ilə gərginliklərində açılır. Bu elə həmin qoy xalqların iudeylərə qarşı müqəddəs mücadiləsinin təzahürüdür. Həmin savaşın tektonikası rayonlarımızın spektrinə də çöküb, qaradağlıların kürd məmurlarına qarşı mücadiləsində də özünü biruzə verir.
Səfəvi imperiyasının həlledici, taleyüklü məqamlarında şahlarımız məhz qoçaq Qaradağ türklərinə, eləcə də rəşadətli Talış igidlərinə arxalanmış, Şiəliyin vuran qolları məhz onlar olmuşlar. Ari-slavyan subardinasiyalı şahımız İsmayıl şimaldakı qədim Xazariyyanın qırıntısı olan iud subardinasiyalı Şirvan (İsrail dövlətinin ilkin konsepsiyadakı adıdır) dövləti ilə vuruşmağa gedəndə də məhz onun qoşunundakılar Qaradağ türkləri, Gilan talışları, Suriya ələviləri, qədim Rum imperiyasının göygöz, sarıbəniz müsəlmanlaşmış slavyanları idilər. Həmin birlik bu gün də var. Birliyimizi pozmayaq.
İranın hətta ən kritik anlarında Azərbaycanın hansı əyalətində türk əyanı taxta otururdusa, şəriət qaydasında İran şahlığına sədaqət andı içirdi. İranın çətin vaxtlarında İraq və Azərbaycan padşahı Həsən padşah Türkman fars bayrağını başının üstündən yerə salmadı. Məmməd Əmin Rəsulzadənin dediyi kimi: “İranda farslar türklərin qüvvətli bazularına, cəngavərlik səciyyələrinə dayanmışlar. Türklər də fars mədəniyyətinin mənəviyyatına istinad eyləmişlər və bu surətlə təşriki-məsai edərək İran hökuməti-hazirəsini vücuda gətirmişlərdir”. Onun fikrincə, İranda yaşayan türk qəbilələri (Şahsevən, Qaşqai, Türkmən və s.) İran dövlətinin təbii əsgərləridirlər. Rəsulzadə özünün “İran türkləri” məqaləsində belə yazır: “Qafqasiya türk mətbuatının İran inqilabı üzərinə təsiri pək mühüm olduğu kimi qafqasiyalı bir çox türk fədailəri dəxi İranın hürriyyət qovğalarında can və başlarını fəda etmişlərdir. Məqaləmə xatimə olaraq mühüm bir nöqteyi-nəzərə lüzum görüyoram: türk inqilabçıları, türk məbusları, türk əncümənləri dediyimizdə bunların məhz türklük naminə hərəkət etdikləri düşünülməsin. İran türk məşrutiyyətpərvərləri türklüklərini düşünmədilər, bütün fədakarlığı ancaq iranlılıq və vətənin müştərək naminə icra etmişlərdir”. 1920-ci illərdə Təbrizdə Qacar şahlığının zülmünə qarşı qiyam oldu. Azərbaycan türkləri ayağa qalxıb ölkəni ələ keçirdilər. Hətta Azərbaycanın adını dəyişib Azadıstan qoydular. Qiyamın rəhbəri, Təbrizin Xamnə kəndindən olan Şeyx Məhəmməd Xiyabani dəfələrlə dedi: “Azərbaycan İranın ayrılmaz əyalətidir”. Onun rəhbərlik etdiyi türk mücahidləri bildirdilər ki, xarici dövlətlərin əlaltısı olmayacayıq. Hətta Tehranda nəşr edilən “İran” qəzeti onun haqqında: “Ey azərbaycanlı, qorxuram öz Kəbənə çatmayasan, bu yol ki gedirsən, səni Türküstana çıxarır”- yazanda Xiyabaninin cavabı belə oldu: “Bizim Kəbəmiz Türküstan yox, öz vətənimizdir!”. İran-İraq müharibəsində Xeybər və Bədr əməliyyatlarında 72 saat kimyəvi bombaların altında “Hüseyn-Hüseyn!” qışqırıb dayanan türklər oldu. Trotskist yəhudilərin memarı olduğu 1918-1920-ci illərdə fəaliyyət göstərmiş Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin yaradıcıları içərisində türk yox idi; dövlət aparatı Bakı tat-yəhudilərindən, Xoy və Laçın kürdlərindən təşkil olunmuşdu. 1941-45-ci illər Böyük Vətən Müharibəsində Azərbaycan türkləri Həzi Aslanov kimi talışların, Mehdi Hüseynzadə kimi bakılıların rəhbərliyi altında azğın düşmənə qarşı savaşanda, küdrlər Naxçıvanın Şərur rayonunun Düdəngə kəndindən olan Əbdürrəhman apo Fətəlibəyli-Düdənginskinin rəhbərliyi altında Sovet və Azərbaycan xalqına qarşı vuruşurdular. 1990-cı illərdə baş qaldırmış Meydan hərəkatı ilk əvvəl türklərin əlində olanda nə antisovet, nə də antirus xarakteri daşımırdı, əksinə Sovet hökumətinin yenidənqurma və aşkarlıq siyasətinin düzgün həyata keçirilməsini ortaya atmışdı; antisovet və antirus şüarlar yalnız hakimiyyətdə olan kürd gerillasının dəstəyi nəticəsində Naxçıvan axecepe-çiləri və Ermənistan aktivistləri tribunanı ələ keçirəndən sonra səsləndirildi. Yerli xalqın nümayəndələri sıxışdırılıb iudalar ortaya çıxandan sonra SSRİ-nin dağıdılmasına, Kremlin işinin blok olunmasına hesablanmış addımlar atıldı.
Türk olmasa talış olmaz, talış olmasa da türk olmaz. Ellərimiz hamısı qırılmaz tellərlə bir-birinə bağlıdır. Bu tellərə xələl gətirmək, ellərə nifaq salmaq istəyənlər- düşmənlərdir. Qardaşlığımızın möhkəmliyi- sağ qalıb-qalmamağımızın başlıca amilidir. İuda gözəl bilir ki, bizi parçalamasa, məhv edə bilməyəcək. Tarixən ona görə duruş gətirib siyasi keşməkeşlərdən sağ çıxmışıq ki, bir olmuşuq. Pers, talış, ləzgi, türk və s. qoy xalqların sıx birliyi qlobal təcavüzlərdən bizi sağ-salamat çıxarmışdır. Talış də tək olsaydı, sağ çıxmazdı, ləzgi də ayrılıb hücrəsinə çəkilsəydi, çoxdan məhv olmuşdu, türk də özünə qapansaydı, silinmişdi. Mahmud Kaşğari min il qabaq yazdığı “Divani lüğət ət-türk” əsərində qədim dövrlərdə populyar olan maraqlı bir atalar sözünü vermişdir: “Başsız börk olmaz, tatsız türk olmaz”. Kaşğari bu iki el arasındakı yaxınlığı, qarşılıqlı bağlılığı göstərmək üçün həmin atalar sözünü nəql etmişdir. Avrasiya xalqlarının ümummilli lideri, Rusiya prezidenti Vladimir Putin deyir: “Hal-hazırda Rusiyada 15 yaşdan 29 yaşa kimi 30 milyondan çox vətəndaş var. Ölkəmizin taleyi, Rusiyanın gələcəyi əsaslı dərəcədə onlardan, onların baxışlarından asılıdır. Vacibdir ki, gənclik milli siyasətin, milli və mədəni çoxcəhətliliyin bütün mahiyyətini başa düşsün. Ölkəmizin üstünlüyü əsrlərlə müxtəlif ənənələri, mədəniyyətləri, müxtəlif etnosları özünə hopduran həmin rəngarənglikdədir. Bu cür qarşılıqlı zənginləşmənin sayəsində bizim nəhəng məmləkətimiz inkişaf etmiş və öz xəlqiliyini möhkəmləndirmişdir. Həmin harmoniya pozulduqda isə ölkəmizin daxili möhkəmliyi də pozulmuşdur. Ona görə də bizim milli, mədəni və maarifləndirmə siyasətimizə tələblərimiz yüksəkdir. Aydın məsələdir ki, bilikli, kifayət qədər dünyagörüşə malik, savadlı insan mahiyyətcə millətçilik virusundan və dözümsüzlükdən də sığortalanmışdır”.
Nizami Gəncəvinin “İskəndərnamə” poemasında türklər haqda danışarkən deyilir ki, onlar “Xəzər yüksəkliklərindən Çin dənizinə kimi” ərazidə yaşayırlar. Türklər ta qədimlərdən çeçenlər kimi sərt və ya kürdlər kimi qaba olmamışlar; onlar gülərüz və tez ünsiyyətə girən olmuşlar. Nizami də türkləri gözəl üzlü təsvir edir.
Gözəl gözdən bəhs etmək istərkən şair “türk gözü” (çeşm-e torki) deyir, onu ahu (ğəzal) gözü ilə müqayisə edir. Hər hansı gülüşün şirinliyini ifadə etmək üçün ona türk gülüşü deyir; bu gülüş Nizaminin nəzərində o qədər şirindir ki, “şəkər belə ona həsəd aparır” (Xəstedel əz xənde-ye torkan şəkər). Xatirladaq ki, Rusiya Baş Kəşfiyyat İdarəsinin podpolkovniki Aleksey Mixayloviç Kolyubakin 1883-ci ildə yazdığı analizdə kürdləri quldur, türkləri isə çalışqan və yolagedən xalq kimi xarakterizə edir. Çar Rusiyasının məmuru, tibb elmləri doktoru E.V. Erikson 1906-cı ildə yazdığı Qafqaz xalqlarının psixoloji, kriminoloji, antropoloji və hipnotik xüsusiyyətlərindən bəhs edən əsərində erməniləri hay-küylü və idarəolunmaz, Qafqaz türklərini isə itaətkar və zəhmətkeş kimi göstərir. Azərbaycan türkləri ermənilərə nisbətən sakit, asan idarə olunan və ünsiyyətçil xalq kimi xarakterizə olunur. Nizami yaradıcılığınında da biz eyni müşahidənin şahidi oluruq. Onun əsərlərində türklə bağlı maraqlı cəhətlərindən biri də türk gözəlini “Türknaz” adlandırmasıdır.
Qədim xəritələrə baxsaz görərsiz ki, dünyanın işğal etmək iştahasında olan İskəndər rusları işğal etmədiyi kimi, türkləri də ilhaq edə bilməmişdi. Onun imperiyasının sərhədləri Şimalda Qıpçaq çöllərinə, şərqdə Uyğurustana kimi gedib çıxr, ondan o yana keçmirdi. Rusiya və Türküstan (Orta Asiya) əraziləri imperiya xəritəsində görünmür. Dara İskəndərə xitab edərkən: “Məgər türklərimin oxunu yemədinmi ki, mənə basqın edirsən?!”- deyə soruşur. İskəndər hind padşahı ilə deyişməsində: “Türklər əl qaldırsalar, atdıqları hər bir oxla bir ordunu yıxarlar”- deyə bildirir. İndi də həmin anlar yaşanır. Qlobal Prediktor “Orta Doğu Projesi”ni həyata keçirir, Şərqdən başlayaraq ölkələri viranə qoyur, qoy xalqları əzə-əzə gəlir, lakin türklərə çatanda onun planları pozulur. Sipərə rast gəlir. Suriya və İraqa çatanda proje yerimir, ciddi müqavimətlə rastlaşır, effekt itir. NATO maşını İran hüdudlarında dayanır, sınıq-salxaq olaraq yanı üstə düşür. Çünki yüz minlərlə Cənubi Azərbaycan türkü ələ silah alıb şiə amalı uğrunda Qlobal Təcavüzə qarşı döyüşə girir. Cənubi Azərbaycan türkləri dünyanın Qoy xalqlarını Satanadan qoruyan əsas qüvvədir. Məhz həmin vuran əl dünyanı yadplanetli reptiliyanın basqınından xilas edəcək. Nizami türklər haqda deyir ki: “Qiyamətə qədər söz söyləyən yalnız odur”. Dünyanın düşünən beyinləri bu həqiqətləri gözəl bilirlər. Proxanov deyir: “Mən sənin əsgərinəm, Əhmədinejad!”. Avrasiyaçılq Hərəkatının banisi Aleksandr Duqin əbəs yerə şiələri Şərqdə amerikan imperializminin qarşısını alan əsas qüvvə adlandırmır. Biz bu gün də meydandayıq; müqəddəs ideya uğrunda Şərə qarşı mübarizədə son damla qanımıza kimi çarpışmaq əzmindəyik.
Türklər qədim dünyanın qəhrəman və döyüşkən xalqıdır. Türklərin rəşadətinin dəyəri sivilizasiyaları vurub çapmaları ilə yox, qədim İran- ari (və eləcə də şimalda slavyan) sivilizasiyalarına sədaqətlə xidmət etmələri ilə ölçülür. İrana döyüşkən türk tayfalarının köçü olmasaydı və onlar ari sərhədlərində sinələri ilə sipər yaratmasaydılar, indi nəinki İran adlı dövlət yox idi, hətta ən xırda ari etnoslar belə çoxdan Yer üzündən silinmişdi. Onları qoruyan türk sipəri oldi. Qlobal Prediktorun əsas hədəfi məhz ari-slavyan kontingentidir. Türklər olmasaydı, iudeyləşmiş Avropadan və qədim İsraildən axan reptiliya təcavüzü nəticəsində ari məkanları çoxdan dağıdılmışdı. Rusiya imperiyasını imperiya edən, rus dövlətçiliyini öz canları və qanları hesabına bütün Avrasiya qitəsi boyunca uzadan, dövlətçiliyi hər türlü təcavüzlərdən qoruyan kazaklarla yanaşı, türklərin də İran dövlətçiliyi qarşısındakı eyni xidmətləri danılmazdır.
Dediyimiz tarixi həqiqətlər bədii əsərlərdə öz əksini tapmışdır. Xosrov ilə Bəhramın döyüşlərində Xosrovun ordusunda vuruşanların çoxu rumlular idisə, Bəhramın ordusunda vuruşanlar iranlılardan da çox Əfqanıstan çöllərindən gətirilmiş türklər idi. Nizami öz əsərlərində onların qəhrəmanlıqlarından ağızdolusu söz açır. Nizami bir döyüşü təsvir edərkən igidlərdən birinin hərb meydanına girməsini “ordunun mərkəzindən sıçrayan dəmir geyimli birisi türk kimi (“torkvar”) meydana atıldı”- sözləri ilə verir. Dara İskəndərə xitab edərkən onu öz “türkləri” ilə qorxudur. İskəndər rusların ona qarşı doqquz yüz minlik qoşunla çıxdığını görüb, ətrafdakı türkləri orduya səfərbər etməyin vacibliyindən danışır. Türkün ari-slavyan sivilizasiyanın inkişafında, ümumiyyətlə yaşamasında oynadığı rol təəssüf ki, çox az araşdırılıb. Əksinə, Avropanın iudey alimləri Rusiyanın uzun əsrlər boyu tatar-monqol təcavüzü altında qalması haqda mif uydurublar. Qədim ari sivilizasiyasının yadelli türklərin hücum-köçləri nəticəsində dağıdılması haqda mif də bəzi yerli etnoslardan millətçilərin beyninə yeriyib. Araşdırmalarsa bunun əksini göstərir. Qədim dünyada, elə indi də göründüyü kimi yalnız bir təcavüz olub: İuda təcavüzü. Tarixən bütün sivilizasiyaları Yer üzündən yalnız iud reptiliyaları silib. Qədim Muğan, Boqrəvan (indiki adı Bəcrəvan, mənası: Allahlar şəhəri) kimi müqəddəs şəhər yerlərimizin qazıntıları göstərir ki, bu qədim mədəniyyət beşikləri şimaldan xazarların- Quba yəhudilərinin hücumları nəticəsində dağıdılıb, şərqdən axan türk köçləri nəticəsində yox. Zərdüştün qurduğu sivilizasiyasını kim yer üzündən sildi? Semit ərəblər. Mirlər. Reptiloid kökənlilər. Putin də qeyd etdiyi kimi, tatar-monqol iqası olmayıb, yalandır. Monqol-tatar təcavüzü adı altında təqdim olunan əslində Xazar təcavüzü olub. Həmin İudanın müasir varisi isə elə Sionizmdir. O yenə də dağıdır, yırtıq, yenidən format edir. Reptiliya yenə qana susayıb. İndi də dişlərini bizim coğrafiyamıza qıcadıb. Şərqdən Vahhabizm, Nurçuluq, qərbdən Saentologiya, İeqova Şahidləri timsalında üstümüzə permanent şəkildə yeriməkdədir. Satanizm müxtəlif formatlarda üstümüzə gəlir. Fikir verin, Şərq cəbhəsində vahhabi terrorçular ilə döyüşə girənlər yenə də İranın sivil kodunu dağılmağa qoymayan həmin türklərdir. Ərdəbil, Biləsuvar, Parsabad, Germi, Meşgin ərazilərindən avtobus-avtobus adamlar müharibə gedən zonalara vahhabilərlə qanlı mücadiləyə gedirlər. Onlar hətta ikitəkər motosikllərlə Suriya və İraq torpaqlarına yollanırlar ki, müqəddəs savaşda həlak olub şəhid adı qazansınlar. Biz bunu şahidiyik. Tarix şahiddir. Öz qanları hesabına qədim müqəddəs irsi, mənəvi kapitalı qoruyanlar türklər olub, indi də onlardır. Sistani fətva verəndə Kərbəlanı qorumağa gedən 10 milyon insan kim idi? Onların əksəriyyəti İran türkləri deyildimi? Hətta İsrail nəzarətinin olduğu Azərbaycan Respublikasından da (əsasən Lənkəran, Cəlilabad, İmişli, Sabirabad rayonlarından və Bakı kəndlərindən) 500-600 şiəmiz həmin fətvaya görə vuruşmaq üçün Kərbəlaya yollandı. İslam inqilabından sonra ABŞ-ın əmri ilə İrana hücum edən İraqla vuruşmağa ilk yollanan, Səddamın ərəb-semit ordusunu geri otuzduran da məhz Ərdəbil və Təbrizin qeyrətli türkləri idi. Bunları yaddan çıxarmaq olmaz. Türklərin tarix qarşısında xidmətlərini danmaq mümkün deyildir. Hər bir xalqın tarix qarşısında öz xidmətləri vardır. Türklər farslar kimi mədəniyyət yaradan və ya ruslar kimi mühəndis beyinə malik irq olmasalar da, onlar yaranmışları qorumaq bacarıqları ilə, layiqli irsi saxlayan qövm kimi tarixdə iz buraxıblar. Bu gün nəinki Azərbaycanın, Qafqazın ari xalqlarının sağ qalmasının əsas səbəbkarı məhz türklərdir. Gəlin Türkiyə türkləri ilə qarışdırmayaq, onlar qədim İudeya ərazisi ilə yaxınlıqlarına rəğmən vahhabi-osmanlı kontekstinə oturuşmuş, Beynəlxalq Sionçuluğun əlində alətə çevrilmişlər. Söhbət İran və Azərbaycan türklərindən gedir. Özümüzkülərdən!
İran şahı Süleymanın vəziri Şeyx Əlixan Zəngənə deyirdi: “Türklər İran üçün səddirlər. Türklər olmasaydı, İran da olmazdı. Əgər bir gün türklər məhv olsalar, sonra mütlər İranın növbəsi çatacaq və İran düşmənlərin qarşısında müqavimət göstərə bilməyəcək”. Məmməd Əmin Rəsulzadə bir az mübaliğəli şəkildə olsa da, deyir ki, türk bütün maddi-mənəvi qorunmaların simvoludur. O, günəşin özüdür: səhərin açılıb, günəşin doğmasını bildirmək istərkən, Nizami “Sultan əzəmətli türkün Çin dəryasından ucalaraq, dağlara nur saçmasını” göstərir.
Dahi Nizaminin də nişan verdiyi kimi: “Hamı ağıllanır, dünya nizama düşür./ Yeddi iqlimin sahibi olan bir türk ki,/ Yerdə, göydə hər şeyə yol göstərən odur!”. Rusun sxem, farsın axıcılıq, türkün hərəkət verdiyi bir plan ilə dünya nizama düşəcək.
Biz burdan üzümüzü zülmdən şıkayətlənən və bütün günahları ölkənin əsas, çoxsaylı xalqı kimi türklərdə görən etnos aktivlərinə tutmaq istəyirik: Türkün xislətində zülm yoxdur. Çünki genosid türkün hətta geniologiyasına ziddir. Baiskarı başqa səmtdə axtarın. Koordinatları düzgün tutun. Əslində səbəbkarı aqillər hamısı tanıyır, amma susurlar. Elə Nizami də didaktik əsəri olan “Məxzən ül-əsrar”da zülmə məruz qalmış bir qarının dili ilə, böyük Səlcuqlardan Sultan Səncərə xitabla: “Madam ki, ədalətsizliyə imkan verirsən, demək türk deyilsən!”- deyir.
“Avrasiya tarixinin bəzi aspektləri” kitabından
