Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra bir çox xalqlar kimi talışlar da təkrar öz təhsil və mədəni hüquqlarının əldə olunmasına cəhd etdilər. İlk öncə "Respublika Talış Mədəniyyət Mərkəzi" (RTMM) adlanan ictimai təşkilat və “Tolışi sədo” adlı qəzet təsis edildi.
Daha sonra fəal talışlar “Azərbaycan Xalqalrının Bərabərliyi” (AXBP) adlanan siyasi partiya yaratdılar. Təəssüflə qeyd edilməlidir ki, bu partiya RTMM-i öz təsiri altına keçirtmiş, nəticədə RTMM və onun mətbu orqanı da bir müddət siyasiləşmişdi.
İlk vaxtlar hər şey öz axarı ilə gedirdi. Hətta 1992-ci ildə Azərbaycan Respublikası Prezidenti etnik huquqların reallaşması ilə bağlı fərman da verdi...
Azərbaycanda gərgin ictimai-siyasi vəziyyətin və etnik millətçiliyin tüğyan etməsi fonunda “Talış Muğan Muxtar Respublikası” (TMMR) adlı siyasi qurumun elan olunmasına cəhd edilməsi prosesə ağır zərbə vurdu. Hər şey sanki alt-üst oldu...
Adına reablitasiya deyə biləcəyimiz bu proses ciddi şəkildə axsadı. Prezidentin adı çəkilən fərmanı kağız üzərində qaldı. Azərbaycan Dövlət Radiosunda həftədə iki dəfə 15 dəqiqəlik verliş və talış dilində bir şeir kitabçası istisna olmaqla dövlət tərəfindən talış mədəniyyəti ilə bağlı heç bir ciddi addım atılmadı. Talış dilində yeganə qəzet olan "Tolışi Sədo"nun təsis edilməsindən və orta məktəblərin ibtidai siniflərindən sovetlərin son illərindən həftədə 2 saat olmaqla tədris olunmağa başlayan “Talış dili” fənnindən qeyri heç bir nailiyyət əldə olunmadı.
Uğursuz TMMR cəhdindən sonra bu prosesdə iştirak etməyindən asılı olmayaraq bütün talış fəalalrı və alimləri “separatçı”, “vətən xaini” və “agent” damğasıyla iqtidar, müxalifət və ictimaiyyət tərəfindən ittiham olundular. Bunun da nəticəsi bəzi talış fəallarının təqib olunmasına, həbs olunmasına, sürgün olunmasına və hətta həlak olmasına gətirib çıxartdı. Həmin vaxtdan indiyə qədər talış xalqına aid bircə ictimai təşkilat belə dövlət qeydiyyatdan keçirilmədi. Nəticədə talışşünas alimlər belə elmi və mədəni fəaliyyətdən ayrıldılar. Üzdə olan talış fəalları ölkədən mühacirət etdilər. Bu siyasi mühacirlərin ölkə qanunlarının təsir obyektində olmaması onların daha sərbəst olmasına və siyasi təşkilatlanmasına gətirib çıxartdı. Xüsusən Rusiyada yaşayan talış icmasının üzvləri siyasi hərəkata dəstək verməyə başladılar.
Hakimiyyətin bu səhv siyasətinin nəticəsi olaraq müasir dövrün texniki imkanlarından və digər səbəblərdən artıq dövlətin özünün belə təsir etmək imkanı olmayan və özlərini “Talış Hərəkatı” hesab edən, kifayət qədər sərbəst şəkildə hərəkət edən və sosial bazaya malik siyasi qurum yarandı. Bu qurum artıq “Talışıstan” adlanan müstqəil dövlətin yaradılmasının vacibliyini irəli sürür...
Onlar tək bununla kifayətlənmirlər. Eyni zamanda nəinki Azərbaycanda talışların mədəni hüquqları uğrunda çalışan insanları, hətta Azərbaycanın ərazi bütövlüyü və müstəqilliyi daxilində talışlar üçün Naxçıvan MR statusunda “siyasi muxtariyyət” və ya Dağlıq Qarabağ ermənilərinə vəd edilən “ən yüksək siyasi status” tələb edənləri belə ittiham edirlər.
Xatırlatmaq yerinə düşər ki, siyasi müstəqillik tələb edən və əsasən də ölkə xaricində yaşayan talışlar bəzi məsələləri unudurlar. Onlar sadəcə elan edəcəkləri fərz edilən dövlətin yaradılması üçün iqtisadi və siyasi əsasların mövcüd olub-olmamasının fərqində deyillər. Bu dövləti nəyin gücünə yaradacaqlar? Silahlı mübarizə yolulamı? Bəlkə gözəgörünməz bir quvvənin təsiri ilə İran və Azərbaycan dövlətlərinin dağılması hesabına? Tutaq ki, Azərbaycan və İran dövlətinin razılığı ilə onların fərz etdiyi dövlət yarandı. Onda sual olunur: Azərbaycan və İran dövlətləri öz sərhədlərini bağlı saxlayacağı təqdirdə kim təminat verər ki, “Talışıstan” adlanan dövlətin vətəndaşları qiyam edib hökumət üzvlərinin ətini yeməyəcəklər?
Biz sivil dünyada yaşayırıq. Yaşadığımız dünyada 2500 etnosun müqabilində cəmi 200-ə qədər dövlət var. Hər bir etnosun müstəqil dövlətə malik olması qeyri-mümkündür. Lakin bütün mədəni dövlətlər öz vətəndaşlarına etnik və milli hüquqlar verməklə yanaşı, onların yaşadığı bölgəyə “yerli idarəetmə” adlanan status da verirlər. Bu statusun daxilində həmin xalqın dil, təhsil, mədəni və siyasi hüquqlarının təsbiti də özünə yer alır. Sadalananların həyata keçməsi üçün isə nə sovetdən qalma “formal muxtariyyət”, nə də “utopik müstəqillik” ideyası ilə yaşamaq mütləq deyil. Bunun üçün Azərbaycanın sivil dünyaya inteqrasiyası və sivil dünya standartlarının Azərbaycana gəlişi kifayət edir.
Beləliklə öz xalqının yaşam haqları üçün çalışan talış fəalalrının öz arzularına çatması üçün müxalifətyönümlü və ya iqtidaryönümlü siyasi partiyalar daxilində və ya istədikləri formatda, lakin “ümumazərbaycan” müstəvisindən kənara çıxmamaq şərti ilə ümumbəşəri dəyərlər uğrunda ictimai-siyasi mübarizə aparmaları yeganə düzgün, konstruktiv, real və məqbul variant hesab edilməldir.
Rabil ABDİNOV
