 Allahın adı ilə
Ağilli və insaflı olan bəşər övladlarına Allahın salamı olsun
Çox ali ehtiramlı oxucu qardaş və bacılarım, bu yazı çoxdan içimdə olan bir həqiqətin təzahürüdür. Mən burda heç bir kəşfdən söz açmıram, açacağim mətləbin dərkindən ötrü bir az diqqətli və bir az da insaflı olmaq lazımdır. Söhbət fiziki mövcud olan hər bir varlıq kimi, dilin sözlərinin də iki əks qütblərin ("+”və "-" nin, erkək və dişi-nin, sözlə desək, 1 sait və 1 samitin) vəhdətindən gedəcəkdir. "-" və "+” yüklərin vəhdətindən cərəyan alınır. Demək, iki əks qütbün vəhdətində nəticə mütləqdir. Elə bilirəm ki, deməyəcəksiniz "–" və "+” yüklərin sözlərlə nə əlaqəsi var?! Var, özü də birbaşa. (Bu şimşəyin çaxışında da özünü göstərir). Və yaxud hər çərdəyin içində ( biri dişi biri erkək olmaqla ) iki ləpə vardır. Bu ləpələr arxadan (eynən insanlar kimi) oxşar, üz-üzə yapışdıqları hissədən fərqlidirlər. Çünki, birində yiv dıgərində rüşeym olur. Bu ləpələrə inqubasiyon şərait yaranan kimi onlar da vahidləşir, fiziki əlaqəyə girərək gələcək nəslin davamı olacaq cücərtini yaradır, həmən cücərti də böyüyüb ağac olur və həmən çərdəyin nəslindən olan meyvələr verir. Deyəcəksiniz ki çərdəyin dilə nə aidiyyəti. Vardır, özü də yenə birbaşa. Bu proses insanlardan tutmuş bütün canlıların mövcudluğunu davam etdirməsinin əsasıdır. Bu prosesdə cəmi 1 erkək və 1 dişi rol oynayır. Demək iki əks qütblü əsas. Bu prosesdə 3, 4 və ya daha çox varlıq, fərd iştirak edə bilməz, çünki nəticə hasil olmaz. Yalnız 2 əks cinsin qovuşmasından törəmə, yəni davam ola bilər.
Yuxarı da qeyd etdim ki, dil də eyni ilə bu qayda ilə mövcuddur.Dildə olan sözlər də 1 sait və 1 samitin birləşməsindən öz məna övladını yaradaraq mövcud olurlar.Dillər də iki qrupdur. 1-cisi: Əsas, yəni kök, çərdək olan dillər, (bu dillərə ilk, özək və ya dil ağacının çərdəyi deyilir), 2-cisi qeyri dillərdən alınan sözlərdən yaranan dillər.
Dünyamızda çoxlu dil ağacları mövcuddur. Mən bu gün sizə onlardan biri olanm Hind-Avropa dil ağacının çərdəyi, kökü, əsası olan Talış dilindən söhbət açmaq istəyirəm.Talış dilinin hərfləru 8 saitdən və 23 samitdən ibarətdir.Belə ki, bu dili bilən şəxs Dehlidən tutmuş Madridə qədər olan coğrafi ərazidə danışılan dillərin (zaman kəsiyində bu dillərdə işlənən sözlər formasını qismən dəyişmiş olsa da) əsas kök sözlərini başa düşər.Çünki bu dil o dillərdə işlənən sözlərin əsasını özündə qoruyub saxlamışdır. Belə ki Talış dilində olan əsas sözlər demək olar ki bütünlüklə 1 sait və 1 samitin birləşməsindən ibarətdir.
Dil əlbəttə iki varlıq arasında olan ünsiyyət vasitəsidir.Dil insanların qarşılıqlı anlaşmasından ötəri zərurətdən doğanbir meyardır. Demək dil bir kişi və bir qadının birləşdiyi dövrdən mövcuddur. Deməli dil hiss-həyəcanı ifadə edən vasitədir.Əlbəttə ilk insan əvvəl ağrı-acısını və ya sevincini özündən asılı olmayaraq 1 səslə ifadə etmişdir. Məs: A... e...o və s. Lakin iki insan arasında bu səslər yetərli deyil.Odur ki qısa yəni iki səsli sözlərin yaranmasına zəmin yaranmış- dır. (Əlbəttə ilk insan ensiklopediya və ya internasional deyə bilməzdi, buna ehtiyac da yox idi). Zamanı nəzərə alsaq ilk insanların yaşadığı dövr vəhşi heyvanlardan qorunma və sairədən ötəri bir birinə səslənmələri üçün əlbəttə hiss və həyəcandan doğan qısa sözlər, daha lakonik ifadələr işlənməlidir. Söhbətimizə ailə icmasından başlayaq
Ata sözü
Talış - Pa, Pə, Pi
Hindistan, Pakistan - Dədi, Pade
Əfqan, Tacik, Fars - Pədər, pedər
Rus, Alman, İngilis, İspan - Papa, Fater, Fazə, Padri
Ana sözü
Talış - Ma, Mo
Hindistan, Pakistan - Madi, Made
Rus, Alman, İngilis, İspan - Mama, Mutter, Mazə, Madri
Qardaş sözü
Talış - Bo
Hindistan - Brade, Bradi
Rus, Alman, İngilis, İspan - Brat, Bruder, Brazə, Brani
Misalları çox uzatmaq olar, bu bütün sözlərdə belədir.
Görürsünüz, Talış dili ilə müqayisədə o biri dillərin sözlərində daha çox səslər iştirak edir. Demək o dillər Talış dili ilə müqayisədə daha sonra yaranmış olduqlarını bariz şəkildə nümayiş etdirirlər.
Daimi birgəyaşayış anlamları: So-həyət, Kə-ev, Bə- qapı, Do- ağac, Xo-xaraba, Ro- yol, Bo-yük, Ov-su, Dü-ayran, Bü-qoxu, Ki-ocaq və s.
Ailə: Pa, Pə, Pı -ata, Ma, Mo-ana, Bo-qardaş, Ho-bacı (Hovə sözündə olan "və” əlavəsi əzizləmə mənası daşıyır, Zoə-də olan "ə” kimi, Xala-da olan "la” kimi, day-da olan "y” kimi, kijə-də olan "jə” kimi və s), "Də” və yaxud "Zə”- bu Ata, yəni erkək deməkdir, Dədə, Zəzə- yəni atanın atası.”Nə” ifadəsi isə dişini bildirir. Məsələn: Kinə ("Ki” yəni ocaq-ev, "nə” yəni dişi, "kinə”, yəni evin dişi övladı), "Kiyə”-ocaq yeri, "İnə”-yəni "birinci nə”-ana, "nənə”-yəni "nə-nin nə si”-"ananın anası”.
Məişət-təbiət anlamları: Qo- mal, inək, Vo- külək, Zo- zoğ, rişə, Ko- iş, Lo- qarğa, Co- ayrı, başqa, Ho-yetişmiş, dəymiş, Nü- yeni, Cü- arx, Lü-qabıq, Sü- şor, duzlu, Kü-kor, Şü- kişi, ər, Pü- köpük Mü- saç, tük və s.
Say: İ-bir, Dı-iki, Se-üç, Ço-dörd, Da-on, Sa-yüz və s.
Talış dilində üç və ya dörd hərfdən ibarət olan sözlər heç də bir məfhumu ifadə etmir bu sözlər bir neçə sözün birləşməsindən ibarət olan tam bir cümlənin ifadəsidir.
Məsələn: Pard. Gəlin bu sözdə iştirak edən dörd hərfin kodlarını açaq. "Pa”-ayaq, "r” səsi özündən sonra gələn "o” səsini özündə gizləmiş "ro” sözünün nümayəndəsidir, "D” səsi də özündən sonra gələn "əvarde” sözünü özündə ehtiva edir. Demək, Pard-körpü sözünun əsil açılımı belədir: Pa-ayaq, ro-yol, ru-çay, dəvarde-keçmək. Deməli, bu səslərin birləşməsində olan kodlaşdırılmış məna budur- Çayın üstündən ayaqla keçilən yol. Belə misallar da çoxdur. Məsələn: Qard, mard, sard, card, hard və s.
Talış dili Allah tərəfindən nazıl edilmiş insanın heç nə əlavə edə bilməyəcəyi ən qədim və unikal özəlliyi və mütləq bir fundamentallığı olan dildir. Nə xoş bu dil haqqında yazacaq dilçilərin halına. Mən sadəcə bu dil haqqında içimdə olanların 1%-ini yazıb onu dilçilərin yadına saldım. Bu dil dillərin anası, kodu və notudur.
Əziz dilçi alimlər, sizin bu barədə fikirlərinizi gözləyirəm. Siz də qoşulun. Bu haqda içimdə bir dünya izahlar vardır, sizinlə bölüşməyə hazıram.Yuxarıda qeyd etdiklərim mənə Xaliqdən Ilham olunur.
Şairin əlavəsi: Əziz talışlar və qeyri talışlar, Ana dili hər insana öz doğma anası qədər doğma və əziz olmalıdır. Bu doğma ananın və atanın ağzının içində olan Allahın bəxş etdiyi ən özəl və ən ülvi bir nemətdir. Gəlin bir-birimizin dilinə hörmət və sevgi ilə qayğılarda bulunaq. Axı bu anamızın anamızın şipşirin dilidir. Ana dilini sevməyən anasını, vətənini, Tanrısını sevərmi?...
Sizlərə hörmət və ali ehtiramlarla.
P. S. Gələn sayımızda Azər, zərban, Zərdüşt sözlərindən tutmuş, Hind-avropa dillərində olan ölkələrin Talışca məna açılımınıda qeyd edəcəyəm
Əli Nasir,
"Tolışi Sədo" №5, 2010-cu il
|
