Bu yazı Beynəlxalq Ana Dili günü və "Tolışi sədo” qəzetinin 22 illiyi münasibəti ilə qələmə alınıb
Azərbaycan Respublikasında, o cümlədən Talış bölgəsində savadsızlığa qarşı kütləvi mübarizə Sovet İttifaqının yarandığı ilk illərdən başlanıldı. Həmin illərdə respublikamızın məktəblərində təlim 16 dildə aparılırdı. İlk əvvəl demək olar ki bölgəmizin bütün kəndlərində ibtidai məktəblər yarandı. Keçən əsrin otuzuncu illərində yəni təqribən on ildən bir az artıq müddətdə bu məktəblərdə təlim ancaq talış dilində aparılmışdır. Yəni həmin dövrdə bütün fənlər talış dilində tədris edilmişdir. Lakin sonralar təlim dili Azərbaycan türkcəsiə çevrilmişdir. Lakin təlimin Azərbaycan dilində aparıldığı bu dövrdə talış dilinin bir fənn olaraq tədrisi belə həyata keçirilməmişdir.
Keçən əsrin otuzuncu illərində Talış bölgəsinin mərkəzi Lənkəran şəhərində yerli radio talış dilində efirə çıxır və "Sıə tolış” adlı yerli qəzet də talış dilində nəşr edilirdi. Astara, Lerik və Masallı rayonlarının yerli qəzetləri də Azərbaycan və talış dilində nəşr olunurdu. Bakıda, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatının nəzdində azlıqda qalan xalqların dillərində kitabların nəşri ilə bağlı ayrıca şöbə yaradılır və bu şöbə talış dilində yüzlərlə elmi və bədii kitablar nəşr etdirmişdir. Lakin sonralar bütün bu proseslərə nöqtə qoyulmuş və talış dilinin təhsildə və ümumiyyətlə rəsmi nəşr və efirlərdə istifadəsinə son qoyulmuşdur.
Keçən əsrin səksəninci illərinin sonlarında Sovet İttifaqında bir sıra demokratikləşmə prosesləri həyata keçirildi. Bu proseslər bütün ictimai-siyasi sferanı əhatə etməklə yanaşı, Sovet İttifaqında yaşayan xalqların etnik və milli huquqlarının tanınması məsələsində də özünü göstərdi. Rusiya Federasiyasında və müttəfiq respublikalarda azlıqda qalan xaqların mədəni təşkilatlarının yaradılmasına start verildi.
1989-cu ildə Azərbaycan Mədəniyyət Fondunun nəzdində bir sıra xalqların mədəniyyət mərkəzləri yaradıldı. Belə təşkilatlardan biri də Respublika Talış Mədəniyyət Mərkəzi idi. RTMM Mərkəzin təsis Konfransının 23 sentyabr 1989-cu il tarixli qərarı ilə yaradıldı. Təşkilata müxtəlif dövrlərdə Novruzəli Məmmədov, Seyfulla Əsədullayev, Mehdibəy Səfərov, Əli Nasir və Rafiq Cəlilov rəhbərlik etmişlər. 1992-ci ilin fevral ayının 20-də RTMM-nin rəsmi mətbu orqanı olan "Tolışi Sədo” qəzetinin ilk sayı işıq üzü görmüşdür. Bu mətbu orqana Seyfulla Əsədullayev, Əvəz Sadıqov, Fəxrəddin Abbasov, Novruzəli Məmmədov və Hilal Məmmədov müxtəlif vaxtlarda redaktorluq etmişlər. Bu qəzet keçən əsrin otuzuncu illərindən sonra talış dilində nəşr edilən ilk mətbu orqan sayılırdı.
Azərbaycan Respublikası prezidentinin 16 sentyabr 1992-ci ildə imzaladığı "Azərbaycan Respublikasında yaşayan milli azlıq, azsaylı xalq və etnik qrupların hüquq və azadlıqlarının qorunması, dil və mədəniyyətinin inkişafı üçün dövlət yardımı haqqında” fərman çox mütərəqqi ideyaları özündə əks etdirsə də, demək olar ki, heç bir praktik əhəmiyyətə malik olmadı. Bu fərman Talış dilində cəmi bircə şeir kitabçasının dövlət tərəfindən nəşri ilə yadda qaldı. Bu fərman indi də quvvədə olsa da, hazırda heç bir bəndi praktikada tətbiq edilmir.
1993-cü ilin yayında Talış bölgəsində baş verən məlum hadisələrdən sonra həm RTMM-nin, həm də onun mətbu orqanı olan "Tolışi sədo” qəzetinin fəaliyyəti faktiki dayandı. "İctimai təşkilatlar, birliklər və fondlar haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu”nun tələbinə görə 2000-ci ildə yenidən qeydiyyatdan keçmək üçün RTMM-nin sənədləri Ədliyyə Nazirliyinə təqdim edilmişdir. Lakin həmin tarixdən indiyə qədər nazirlik bu sənədlər barədə heç bir rəsmi açıqlama verməmişdir. Lakin 2001-ci ildə "Tolışi sədo” qəzeti Novruzəli Məmmədovun təsisçiliyi və redaktorluğu ilə fəaliyyətini bərpa etsə də, onun saxta ittihamlarala həbs edilməsi və həbsxanada şəhid olması bu qəzetin nəşrini yenidən dayanmasına gətirib çıxarmışdır.
Keçən əsrin səksəninci illərində Sovet İttifaqındakı azlıqda qalan xalqların həyatında mədəni proseslər respublikamızdan da yan keçmədi. 1989-cu ilə indiki Təhsil Problemləri İnstitutunda azsaylı xalqların dillərininin orta ümumtəhsil məktəblərində tədrisi ilə bağlı xüsusi şöbə yaradıldı. Bu şöbə azlıqda qalan xalqların ana dillərinin orta ümumtəhsil məktəblərində tədrisi üçün dövlət proqramları hazırladı. 1989/90-cı tədris ilində ləzgilərin kompakt yaşadığı bölgələrin orta ümumtəhsil məktəblərində ləzgi dilinin tədrisinə start verildi.
1990/91-ci tədris ilində talışların kompakt yaşadığı Lənkəran, Masallı, Astara və Lerik rayonunun ümumtəhsil məktəblərində talış dilinin tədrisinə başlanıldı. Talış dili tədris olunan orta ümumtəhsil məktəblərinin sayı 248 olmaqla, respublikada fəaliyyət göstərən orta təhsil müəssisələrinin təqribən 5 faizini əhatə edir. Hazırda talış dili bir fənn kimi I-IV siniflərin tədris planında həftədə 2 saat olmaqla tədris edilir.
Uzun illər talış dili fənni üçün dərslik nəşr olunmamışdır. Müəllimlər bir müddət 1991-ci ildə Kərim Kərimovon müəllifliyi ilə nəşr olunan "Talış dilinin tədrisinə dair” metodik vəsaitindən əlifba dərsliyi kimi istifadə etmişlər. İlk əvvəl talış əlifbası üçün kril qrafikasından istifadə olunmuşdur. Azərbaycan dili üçün latın qrafikalı əlifbaya keçiddən sonra talış dili üçün də latın qrafikalı əlifba yaradılmışdır.
Lakin qafqazdilli xalqların dilləri tədris olunan məktəblərdə hazırda da krill qrafikalı əlifbadan istifadə edilir. Latın qarafikalı əlifbaya keçid isə ancaq irandilli xlaqların əlifbasına şamil edilmişdir. Ən maraqlısı isə budur ki, qafqazdilli xalqlara ana dilləri orta təhsilin bütün mərhələlərində bir fənn olaraq tədris edildiyi halda, irandilli xalqların nümayəndələrinə ancaq təhsilin ibtidai sinif mərhələsində ana dilləri tədris edilir. Digər xalqların dillərinin tədirisinin ümumi orta və ya tam orta təhsil mərhələsinin sonuna qədər davam etməsi, lakin talış dilinin tədrisinin ibtidai siniflərdə bitməsi bir sıra ciddi suallar doğurur. Necə ola bilər ki, şagirdə ibtidai siniflərdə ana dili bir fənn kimi tədris edilsin, lakin şüurunun və intelektinin yüksək olduğu ümumi və tam orta təhsil dövründə bu fənnin tədrisi dayandırılsın? Necə olur ki, Azərbaycanda yaşayan ləzgilərə, avarlara və sairlərə ana dilləri IX və XI siniflərə qədər, ancaq talışlara ana dilləri IV sinifə qədər tədris edilsin? Bu ayrıseçikliyə və ədalətsizliyiə son qoymaq zamanı gəlib çatmamışdırmı? Talış dilinin bir fənn olaraq təhsilin bütün mərhələlərində, yəni I-XI siniflərdə tədrisinin və bunlar üçün dərsliklərin hazırlanmasının zamanı çoxdan çatmışdır. Talış xalqına ancaq ümüd etmək qalır ki, dövlətimiz və hökumətimiz bu problemin həlli istiqamətində real addımlar atacaq və dilimizin qorunması üçün tədbirləri yaxın zamanda həyata keçirəcək.
1993-cü ildə azlıqda qalan xalqların dillərinin I sinifdə tədrisi üçün T. Seyidovun və M. Cəlilovun müəllifliyi ilə "Danışmağı öyrənirik” adlı dərslik hazırlandı və 1994-cü ildə çap edildi. Bu dərslik ancaq şəkillərdən ibarət idi və azlıqda qalan bütün xalqlar üçün ümumi hazırlanmışdı. Bu dərslik əlifbayaqədərki dövr üçün ana dilində şifahi nitq vərdişlərinə yiyələnməyə kömək məqsədi ilə hazırlanmışdı.
Azlıqda qalan xalqların dillərinin tədrisinin əlifbanı öyrənmə dövrü II sinifdən nəzərdə tutulur. Bunu eyni zamanda həm dövlət dilinin həm də ana dilinin əlifbasının tədrisinin şagirdlər üçün yaradacağı çətinliklə əlaqələndirirlər. Talış dili fənni üçün əlifba dərsliyi N. Məmmədovun və Ş. Ağayevin həmmüəllifliyi ilə 1996-cı ildə nəşr olundu. 1996-cı ildə həm də talış diliniun IV sinifdə tədrisi üçün Ə. Rəcəbovun və Ə. Əliyevin həmmüəlliflikləri ilə "Tolışə zıvon” dərsliyi çap olundu. Lakin həmin dövrdə talış dili üçün III sinif dərsliyi nəşr olunmadı.
25 avqust 2003-cü ildə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən "Azsaylı xalqların cəm halda yaşadıqları regionlarda fəaliyyət göstərən məktəblərin I-IV sinifləri üçün ana dili (doğma dil) proqramları” təsdiq edilərək çap edildi. Lakin uzun illər yəni 10-12 il ərzində talış dili üçün dərsliklərin təkrar çapı və III sinif üçün talış dili dərsliyinin isə ümumiyyətlə çapı həyata keçirilmədi.
2005-ci ildə Talış bölgəsində yaşayan bir qrup ziyalının Azərbaycan Respublikasının prezidenti cənab İlham Əliyevdən talış dili dərsliklərinin təkrar çapını və indiyə qədər nəşr edilməyən dərs vəsaitinin hazırlanmasını xahiş etdilər. Ölkə başçısına talış dilinin tədrisində mövcud olan problemlərlə bağlı açıq məktubla müraciət öz bəhrəsini verdi. Təhsil Nazirliyi prezidentin göstərişi ilə bir il ərzindəı I-IV siniflər üçün dərslikləri yenidən işləyərək, bəzilərini isə yenidən hazırlayaraq nəşr etdirdi.
Belə ki, 2006-cı ildə Yəhya Kərimovun müəllifliyi ilə bütün xaqlar üçün ümumi olan "Dilimizi öyrənək”, Novruzəli Məmmədov və Şahrıza Ağayevin həmmüəlliflikləri ilə II sinif üçün "Tolışə zıvon”, Kərim Kərimov və Yadulla Ağazadənin həmmüəllifliyi ilə III sinif üçün "Tolışə zıvon”, Əbülfəz Rəcəbov və Əlirıza Əliyevin həmmüəllifliyi ilə IV sinif üçün "Tolışə zıvon” adlı dərslik tam və komplekt halda nəfis şəkildə çap edilərək yeni tədris ilində məktəblərə çatdırıldı.
Azərbaycan təhsil sistemində son illər yeni islahatlar həyata keçirilir. Bunun üçün orta təhsilin tədris planlarına daxil olan fənlər üçün fənn kurikulumları hazırlanıb. Artıq bu fənn kurikulumlarına uyğun hazırlanan dərsliklər ibtidai təhsil mərhələsini tam əhatə edir. Lakin azlıqda qalan xalqların dilləri üçün nəinki fənn kurikulumlarına uyğun yeni dərsliklər hazırlamayıb, heç bu fənlər üçün fənn kurikulumları belə hazırlanmayıb. Buna görə də azlıqda qalan xalqların dillərinin tədrisində ciddi problemlər meydana gəlmişdir. Şübhəsiz ki bu problemlərin ən əsası 8 il əvvəl nəşr edilən dərsliklərin köhnələrək məhv olması və orta ümumtəhsil məktəblərində bu dərsliklərin artıq tapılmamasıdır. Digər problem isə təhsildə tətbiq olunan yeni metod və üsullar ilə köhnə dərslik və dövlət proqramlarının uzlaşmamasıdır.
Azlıqda qalan xalqların dillərinin tədrisi üçün yeni fənn kurikulumlarının və bu kurikulumlara uyğun yeni dərsliklərin nəşr edilməməsi Təhsil Nazirliyinin bu fənnə münasibətini ortaya qoyur. Son ildə Azərbaycan təhsilində yeni baxışın və münasibətin formalaşması, bu sahəyə yeni kadrların rəhbərlik etməsi azlıqda qalan xalqlarda da ümüd hissi yaratmışdır. Yəqin ki, Təhsil Nazirliyinin yeni rəhbərliyinin diqqətini bu məslə cəlb edəcək və azlıqda qalan xalqların bu kimi təhsil huqularının pozulması hallarının qarşısı alınacaq.
Onu qeyd etmək yerinə düşərdi ki, azlıqda qalan xalqların təhsil problemlərinin həlli ölkə başçısından və hökumətin bu istiqamətdə apardığı dövlət siyasətindən birbaşa asılıdır. Lakin dövlətimizin və hökumətin təhsil siyasətini həyata keçirən orqan olan Təhsil Nazirliyinin, o cümlədən Təshil Problemləri İnstitutunun və Kurikulum Mərkəzinin bu sahədə təşəbbüsü ələ alması bu məslənin həllinə zəmin yaradan həlledici amil ola bilərdi.
Rabil ABDİNOV,
Xüsusi olaraq TALISH.ORG üçün
