Hər bir dil mənsub olduğu millətin məntiqi düşüncəsinin təcəssümüdir. Dili təşkil edən sözlərdir. Söz fikiri ifadə etdiyi üçün, dil də həmin millətin fikirini ifadə edən bir vasitədir. Dildə oturuşmuş sözlərin hər hansı obyekti, hadisəni, hərəkəti və s.-ni ifadə ediləcək bir biçim əldə etməsi uzun bir tarixi mərhələ tələb edir. Sözün fikri ifadə etmə dəqiqliyi həmin sözü yaradan millətin o obyekti hansı məntiqlə dərk etməsindən asılıdır. Dil - təkcə ünsiyyət vasitəsi olmasından əlavə, o dili danışan millətin öz qədim ulu əcdadlarından aldığı bir mesajdır, yəni, dil məntiqi düşüncəsini ifadə etdiyi bir millətin öz qədim əcdadları ilə də mənəvi bağlantı yaratması üçün bir vasitədir.
Bu baxımdan Talış dili qrammatik özəlliyinə görə sırf məntiqə söykənən dildir. Çünki Talış dilində yeni söz yaratmaq üçün əsasən sözönlüklərindən və önşəkilçilərindən istifadə olunur. Talış dilində istifadə olunan önşəkilçiləri: "Də” , "Pe” , "O” , "E” , "V” , "Sə”, "Be”. Bu önşəkilçiləri fel kökünün önünə qoşularaq yeni söz yaradır.Burada hər bir önşəkilçinin verdiyi məna yeni sözün yaranması baxımından çox önəmlidir. Bu özəlliyinə görə Talış dili yeni söz yaranma potensialına görə unikal bir dildir.
Talış dilində bəzi təbiət hadisələrinin və cisimlərinin sözlə ifadəsi də o hadisə və cismin sırf əlamətlərini özündə əks etdirir. Birbaşa nümunə göstərməklə bunu sübut etməyə çalışaq: Məlum məsələdir ki, su hövzələrində - okeanlarda, çaylarda, dənizlərdə Ayın öz orbiti boyu geri-irəli çəkilməsi səbəbindən suyun qabarması halları olur. Bu ayın cəzbetmə qüvvəsi ilə əlaqədardır. Ayın bu özəlliyi yaxın son yüzilliklərdə texnologiya vasitəsilə dəqiq hesablamalar nəticəsində mümkün olmuşdur. Talış dilində Aya deyilən OVŞIM - "OVƏŞIM” sözündən olub, Ayın bu özəlliyini rahatca bizə bildirir. "OVƏŞIM” sözünün təhlil edək : "OV” Talış dilində suya deyilir. "ƏŞIM” sözünün təhlil edilməsindən öncə, bu sözün kökünə diqqət yetirək: "ŞIME” sözü Talış dilində "İçmək” mənasını verən "PE ŞOME” sözünün köküdür. Burda "Cəlb etmək, çəkmək " mənasını verən "ŞOME” felinə "PE” önşəkilçisi qoşulmuşdur. "ŞIME” sözü "ŞOME” sözünün bir şəklidir. "ƏŞIM” sözündə "Ə” sözönü tərzi-hərəkət zərfi olan "an,ən” şəkilçisinə uyğun gəlir. Yəni "Cəlb edən, çəkən”. "OVƏŞIM” yəni "Suyu özünə cəlb edən, çəkən”.
Başqa bir nümunə : Dəmir elementi haqqında ilk öncə bəzi bilgiləri qeyd edək. "Qurani-Kərim”in Əl-Hədid surəsi, ayə 25-də dəmir haqqında deyilir: «And olsun ki, Biz peyğəmbərlərimizi açıq-aşkar dəlillərlə (möcüzələrlə) göndərdik. Biz onlarla birlikdə (Allahın hökmlərini bildirən səmavi) kitab və ədalət tərəzisi nazil etdik ki, insanlar (bir-biri ilə) ədalətlə rəftar etsinlər. Biz, həddindən artıq möhkəm olan dəmiri də (inzal) endirdik ki, onda böyük qüvvət və insanlar üçün faydalar vardır. Allah (Özünü) görmədən Ona (Onun dininə) və peyğəmbərlərinə kömək göstərənləri bəlli etsin. Həqiqətən, Allah yenilməz qüvvət sahibi, qüdrət sahibidir!»
Astronomiya və geologiya elmlərinin müasir baxışlarına görə, dəmir kimyəvi elementinin yeraltı filiz yataqları kosmosdan gəlmə xarakterə malikdir.Dəmir haqqında bu bilgiləri ancaq müasir yüksək texnologiya vasitəsilə əldə etmək mümkün olmuşdur. Bu dəlilləri əsas götürərək "Dəmir”in Talış dilində qarşılığı olan "OSON” sözünün təhlilinə diqqət yetirək. Təhlil etməmişdən öncə, bu sözü iki yerə bölək : "OS” və "ON”. "OS” - Talış dilində "OSİMON” yəni "Göy” mənasını verən sözün köküdür, "MON” şəkilçisi isə "əlamət,tərz” mənasına uyğun gəlir. ("Ostovə” sözünün də həmçinin -tərcüməsi "Ulduz”dur). Buradakı "OS”, əslində "Kainat, Kosmos, Kəhkəşan” sözlərinin Talış dilindəki qarşılığıdır. Nümunə kimi, "Astranomiya” sözündəki "As” hissəciyini göstərə bilərik. "ON” şəkilçisi Talış dilindəki "İN” şəkilçisinin başqa bir formasıdır. "İN” şəkilçisi Türk dilində "Lı,Li,Lu,Lü” şəkilçisinə uyğun gəlir. Məsələn: "Rüənin” – Yağlı, "Ovin” – sulu və s. "OSON” sözü əslində bu element – dəmir haqqındakı bilgiləri özündə əks etdirir. "OSON” yəni "OSİN” göylü, göydən gələn.
Başqa bir nümunəyə diqqət yetirək: Buludun atmosferdə üzən su buxarı məhsulunun toplantısından ibarət olması məlumdur. Bulud sözünün Talış dilindəki qarşılığı "AVƏ” olması buludun bu xüsusiyyətini tam şəkildə özündə ehtiva edir. "AVƏ” sözü Talış dilindəki "OV” (su) sözündəndir. "Ə” şəkilçisi isə sifət yaradan şəkilçidir. Yəni "Su kimi, sudan ibarət olan” mənasını verir. Talış dilində buluda sırf onun təşkil etdiyi tərkibinə görə ad verilməsi bu dildə danışan millətin həmin təbiət cisminin əlamətlərindən agah olmasından xəbər verir.
İldırım – iki bulud arasında elektrik boşalması, yəni, yüksək enerji partlamasıdır. Talış dilində "İldırım”-a "AVƏHİ” deyilir. Bu sözü bir balaca təhlil edək. "AVƏ” yuxarıdakı izahatda deyildiyi kimi buluda deyilir. "Hİ” sözünün izahına diqqət yetirək. Avesta kitabında "HİR” oda, alova deyilib. Bu söz Talış dilində "Hİ” şəklində özünü saxlamışdır. Bu izahata əsasən "AVƏHİ” sözünü "bulud odu” kimi tərcümə etmək olar.
Bu gətirdiyim nümunələr əslində bir millətin yaranışdan bəri topladığı bilgilərin öz dilində ifadəsinin bir hissəsi və təbiət hadisələrini şüurlu bir şəkildə analiz edib, sözlə ifadəsidir.
Yusif RƏHİMLİ
Yazı müəllifin face profilindən götürülüb
