 Talış
dili haqqında son zamanlar tədqiqatlar artsa da, təəssüflə qeyd
edilməlidir ki, bu elmi səviyyədə deyil (Bir-iki nümunəni çıxmaq şərti
ilə, məsələn prof. Ə. Rəcəblinin "Talış dilinin fonetikası” və s.).
Tədqiqat aparmaq istəyənlərin həvəsini nəzərə alaraq məsləhət etmək
olardı ki, ilkin olaraq əldə olan kitablar yenidən nəşr olunsun, və
yaxud başqa dillərdə olan əsərlər tərcümə olunsun. Ən azından ona görə
ki, bu sahə ilə məşğul olanlar onlardan yararlana bilsinlər.
Təəssüflər
olsun ki, bizim ziyalılarımız bunu etməkdənsə, nədənsə özləri kitab
yazmaq eşqinə düşürlər, bəlkə dilçiliyin çox asan elm olduğunumu
düşünürlər və yaxud bunda başqa bir ilahi sirri var, deyə bilmərəm. Amma
fakt faktlığında qalır ki, əvvəlki kitabları qismən də olsa yenidən çap
edənlər də ora "düzəlişlər” edir, öz bildiyi kimi redaktə xarakterli
əlavələr edirlər. Məsələn, Millerin topladığı mətnlərin bir neçəsinin
verildiyi "Nəğılon” ("Nağıllar”) kitabında nağılın dili dəyişdirilir,
felin zamanlarına müdaxilələr olunur. Axı tarixi materialları dəyişmək,
ora əlavələr etmək ən azı günahdır. Əgər Milleri bəyənmiriksə, özümüz
nağıl yığıb, çap edək də, daha dəyişmək nəyə lazım? Miller kimi dahi
alimi "savadsızlıq”da ittiham ediriksə (mən Millerin yazdıqlarına
müdaxiləni başqa cür izah edə bilmirəm), heç olmazsa, onun bildiyinin və
ya talış dili üçün etdiyinin 10 faizini edək.
Başqa bir misal,
talış dilində yazan şairlərin şeirləri yığılan materiallar nəşr
edilərkən ora da müdaxilələr edilir, Məsələn, Vəlişah yazır: "Votdəş
toloş behişte”, naşir behişt sözünü "vəyışt” sözü ilə əvəzləyir. Görəsən
belə yersiz müdaxilələrə ehtiyac varmı? Bundan sonra o, öz şeirlərinin
çapına icazə verəcəkmi? "Ədəbi dildə belə olmalıdır” – fikrini mənə kim
izah edə bilər?
Bundan əlavə talış dilində 30-cu illərdə talış
tədqiqatçıları tərəfindən bir sıra kitablar nəşr olunmuşdur ki, bunların
bir qismi də talış dilinin qrammatikasına həsr olunmuşdur. Bir qisim
kitab isə sırf dünya ədəbiyyatının talış dilinə tərcüməsindən ibarət
olmuşdur. Lakin, Stalinin akademik Marrın tənqidinə həsr etdiyi məlum
məqalədən sonra, keçmiş SSSR-də kiçik xalqlara qarşı repressiyalar
başladı və nəticədə rus şovonistlərinin hazırladığı planın bir hissəsi
olaraq bir çox xalqlara, o cümlədən talış xalqına və dilinə qarşı
başlanan repressiya nəticəsində "talış" adının çəkilməsinə belə qadağa
qoyuldu. Bununla belə artıq 37-ci ilə qədər talış dilində onlarla bədii
kitab, orta məktəblər üçün isə dərsliklər çap edilmişdi. Lakin məlum
səbəblərdən bu proseslərin hamısı yarımçıq qaldı.
İndiki halda o
kitabların yenidən çapı daha doğru olardı. Bu həm də bizim
ziyalılarımızın ədəbi dil haqqında mübahisələrinin bir qədər səngiməsi
ilə nəticələnərdi. Amma yaxşı olardı ki, bu kitablar olduğu kimi, çap
olunsun, daha "mən belə fikirləşirəm” olmasın. İkinci tərəfdən bu həm də
kitabların yenidən hazırlanmasına sərf edilən vaxta və pula qənaətdir.
Nədənsə, hamı bu fikri qəbul edir, amma əməli işə gələndə, hamı qaçır.
Dəfələrlə demişəm, yenə də deyirəm: tədqiqat üçün o vaxt yazılan orta
məktəb dərsliklərinə ehtiyacım var. 30-cu illərdə çıxan "Talış dili”
dərsliklərindən kimdə varsa, mənə bir nüsxəsini göndərsin, amma, çi
fayda, dediyim özümə qalır. Bilirəm ki, yenə də belə olacaq.
Doğrudur,
uzun axtarışlardan sonra 37-cı ildə orta məktəbin 5-ci sinfi üçün
hazırlanmış "Ədəbiyatə xrestomatiya” (Ədəbiyyat müntəxəbatı) kitabını
əldə etmişəm. O kitabı da hissə-hissə redaksiyaya təqdim edəcəyəm ki,
lazım bilinsə, çap edilsin. Amma məncə, hər şeydən əvvəl klassiklərin,
eləcə də müasir yazarların əsərləri talış dilinə tərcümə edilməli və
yeri gəldikcə qəzetdə də çap edilməlidir. Anardan etdiyim bir tərcüməni
də redaksiyaya göndərəcəm ki, onu da məsləhət bilsələr çap edərlər.
Qrammatika
məsələsinə gəldikdə isə, ilk olaraq şübhəsiz cümlədə söz sırası
məsələsinə toxunmaq istərdim. Çünki son zamanlar təxminən 3-4 il bundan
əvvəl talış ziyalılarının bəziləri haradansa belə bir qənaətə gəldilər
ki, talış dilində cümlə əvvəllər CVO – yəni "Mübtəda, xəbər, ikinci
dərəcəli üzvlər” konstruksiyasında olmuş sonradan isə türk dillərinin
təsiri ilə bu COV – yəni "Mübtəda, ikinci dərəcəli üzvlər, xəbər”
konstruksiyasına keçmişdir. Etiraf edim ki, mən də əvvəllər bu fikrin
tərəfdarlarından biri kimi çıxış edirdim və hətta özümün "Dillərarası
əlaqələr və dillərin inkişafı məsələləri” adlı namizədlik
dissertasiyamda bu məsələyə toxunmuş və bunu Azərbaycan dilinin təsiri
ilə talış dilində yaranan hal kimi dəyərləndirmişdim. Lakin, sonrakı
tədqiqatlarım bunun əksini sübut etdi. Cümlədə söz sırası barəsində
apardığım tədqiqatlara heç şübhəsiz, mərhum Ə.Sadıqovun "Talış dili”
kitabı ilə başladım. Çünki bir çox məsələlərdə Əvəz müəllim öz sələfləri
ilə razılaşmır və bəzən ziddiyyətli fikirlərin yaranması üçün zəmin
rolunu oynayır (Bu barədə bax: Məsdər). Bu kitabda, cümlədə söz sırası
məsələsinə xüsusi olaraq toxunulmasa da, verilən nümunələrdə xəbərin
sonda gəldiyi aşkar sezilir. Sonra Əbülfəz müəllimin "Talışlar və talış
dili” kitabının sintaksis bölməsin bir daha oxudum. Onda da yeni bir
şeyə rast gəlmədim. Çoxlarına hələ tanış olmayan, lakin adına görə
"orada bir şey yoxdur, bir şivəni tədqiq edib də” deyərək ağzını
büzdüyü, amma Millerdən sonra talış dili haqqında yazılan ən sanballı
əsər olan Novruzəli Məmmədovun "Talış dilinin Şüvi şivəsi” adlı
dissertasiyanı bir daha nəzərdən keçirtdim. Sonra rus dilində yazılan
kitabları vərəqlədim. L. Pireykonun lüğətinin sonunda "Talış dilinin
qısa qrammatik oçerki” hissəsində də eyni halla rastlaşdım. Ən nəhayət
B.Milleri yenidən oxudum. B.Millerdən sitatı olduğu kimi yazıram.
Порядок
слов простого предложения: Обычно сказуемое замыкает (qapayır,
bağlayır) предложение как в номинативных, так и в эргативных
построениях. Tərcüməsi: "Adətən xəbər həm nominativ, həm də erqativ
düzülüşdə cümləni qapayır”. Номинативный строй: az ıştı gi bajem, asp
aspi batırne, çokə tənü nün bapate. Эргативный строй: İbrahimi ə nün
aşe. Pia merdi a behüştüri e-kaşe. Mı çavon lübüt bıriame, mı çiçim
karda?
Göründüyü kimi, Miller açıq-aydın yazır ki talış dilində xəbər bütün hallarda sonda gəlir.
Digər tərəfdən dil, anlaşıqlı, sadə, başa düşülən olmalıdır. Əgər sizin
yazdığınızı özünüzdən başqa heç kəs başa düşmürsə, o kimə və nəyə
lazımdır? Axı hansı kitabda yazılıb ki, guya talışlar 1000 il əvvəl belə
danışırmış, indiki talış ziyalıları da buna qarşı çıxır. Xalq necə
danışırsa, qoy danışsın. Ədəbi dil isə xalq dili əsasında
formalaşmalıdır. Hətta bəziləri bunun üçün nəzəri baza hazırlayır,
özündən tipoloji bölgülər düzəldir. İnternetdə informasiya yayır ki,
guya belə danışanlar hələ də xalq arasında qalır və bizdə o materiallar
fakt şəklində var, amma "o kasetlərə ancaq özləri qulaq asa bilərlər,
yoxsa kasetə göz dəyər”.
Nəzəri ümumiləşdirmələr dövrü çoxdan keçib. Dillərin tipoloji bölgüsü
prinsipləri morfoloji əsasda aparılır yoldaşlar. Hansı kitabdan
götürdünüz ki, dil tipi mübtəda və xəbərə görə müəyyənləşsin?
B.Millerin hələ XX əsrin əvvəllərində talışın bütün ərazisindən yığdığı
materiallardan açıq-aydın görünür ki, (Bax: Б.В.Миллер «Талышские
тексты») cümlədə xəbər, əsasən sonda gəlir. Mənim də ən əvvəl özümə borc
bilib, bir daha nəzər yetirdiyim kitab da elə o oldu. Çünki, bizim
əlimizdə başqa yazılı mənbə yoxdur. Əgər varsa da, məndə yoxdur. Əgər
kimdəsə varsa, zəhmət deyilsə, bizə də göndərin. Qabaqcadan
minnətdarlığımı bildirirəm. (Qeyd üçün onu da deyim ki, redaksiyaya
göndərdiyim 37-ci ilin kitabında da açıq-aşkar xəbərin sonda işləndiyi
görünür, digər mənbələr varsa mən onları da oxumağa hazıram).
Digər məsələyə gəlincə, İran dilləri haqında Rusiyada nəşr edilən 5
cildlik "İran dilləri” kitabında isə demək olar ki, sintaksisə
toxunulmur. Yalnız Avesta dili və qədim fars dilindən danışarkən
S.Sokolov cümlə quruluşu məsələsinə toxunur və bu vaxt bu dillərdə
cümlədə söz sırasının sərbəst olduğunu yazır, onun "Авестийский язык”
(Avesta dili) kitabında oxuyuruq: "Порядок слов в предложении, как это
естественно для языка с богатой флексий, достаточно свободен, и связь
слов определяется лишь по морфологическим признакам” tərcüməsi: "Cümlədə
söz sırası kifayət qədər sərbəstdir, necə ki, bu, zəngin fleksiyaya
malik dil üçün təbiidir və sözlərin əlaqəsi yalnız morfoloji əlamətlərlə
müəyyənləşir”. S.Sokalov qədim fars dilində isə, artıq xəbərin sonda
işləndiyini qeyd edir və misallarla fikrini əsaslandırır. "Порядок слов
достаточно свободен, хотя чаще он таков: обстаятельство (относящееся ко
всему предложению) подлежащее-обьект-сказуемое”, tərcüməsi: "Söz sırası
kifayət qədər sərbəstdir, amma tez-tez o belədir: zərflik (bütün cümləyə
aid olan) mübtəda¬ – tamamlıq – xəbər;” sitat: "avadā adam auramazdām
ayadaiy”, tərcüməsi: Əyo (avadā) az (adam) Ahuramazdəm (auramazdām) bə
yod dənoe (ayadaiy) (Qədim fars dili).
İran dilləri ilə bağlı yazılan, digər bir kitabda isə oxuyuruq: "Порядок
слов в предложении, судя по древним текстам и по последствиям этого
порядка для последующих морфологических трансформаций, был относительно
свободным, но уже тогда наблюдалось тяготение к последовательности SOV”.
Tərcüməsi: "Qədim mətnlərə və bundan sonrakı ardıcıllığın nəticəsi olan
morfoloji transformasiyaların nəticəsinə görə, cümlədə söz sırası
nisbətən sərbəst idi, amma artıq onda SOV ardıcıllığına meyl müşahidə
olunurdu” (Bax: Д. Эделман «Иранские и славянские языки. Исторические
отношения»). Qeyd edək ki, SOV Subyekt (mübtəda), Obyekt (Tamamlıq),
Verb (Fel, yəni xəbər) mənasını verir.
İran dilləri haqqında, ingilis dilində nəşr edilən 948 səhifəlik "THE
IRANIAN LANGUAGES” (İran dilləri) kitabında isə, təəssüflər olsun ki,
talış dili ayrıca tədqiqata cəlb olunmayıb. Lakin bu kitabda həm qədim,
həm orta, həm də müasir İran dillərindən danışılır və cümlədə söz
sırasına ayrıca yer ayrılır. Diqqət edək: Qədim İran dilləri haqqında
müəlliflər yazır:
Old Iranian (Qədim İran) "Word order (Söz sırası). The basic word order
is verb-final SOV – söz sırasının əsas forması-fel sondadır SOV.
Middle West Iranian (Orta Qərbi İran) The normal word order is Subject/
Agent object Verb (SOV) – Normal söz sırası Subyekt (Mübtəda), Vasitəli
obyekt (Vasitəli tamamlıq), Feldir (SOV)”.
Müasir İran dillərindən olan, fars və tacik dilinə aid verilən misallara baxaq: (Ahmad) [ketāb-rā] be man dād.
(Ahmad) [ketob-ro] be man dod. (Əhməd kitabı mənə verdi). Ahmad (Ki?
Mübtəda), kitab-ra (Kitobış – çıçış? Vasitəsiz tamamlıq), be man (bəmış
¬– bə kiş? Vasitəli tamamlıq), dad (doşe – çıçış karde? Xəbər)
Bu kitabda talış dilinə genealoji cəhətdən çox yaxın olan zaza və kürd
dillərinə də ayrıca toxunulur. Zaza dili az tədqiq olunduğundan,
sintaksisi haqda danışılmır, amma bu dildə bəzi mətnlər verilir. Bir
cümləni qeyd edim. Ellāh rāzi͞ b-o! (Yəqin bunu da başa düşmək çətin
olmaz).
Kürd dilində isə söz sırası haqda yazılır:
Word order. In a declarative sentence the basic sequence of the clause
is SUBJECT - OBJECT -VERB. Deklorativ (rəsmi) cümlələrdə əsas söz
ardıcıllığı belədir Subyekt (Mübtəda) – Obyekt (Tamamlıq) –VERB (Xəbər).
Hind-Avropa dillərinə gəlincə, (sitatı olduğu kimi verirəm) "А. Мейе
совершенно прав в том, что самостайателность слова есть основной
принцип, определяющий структуру индоевропейского предложения”:
tərcüməsi: "A.Meye hind-Avropa cümləsinin strukturunu müəyyənləşdirən
əsas prinsip sərbəstlikdir deyərkən, tam haqlıdır.” Mənbə: А.Н.Савченко
"Сравнительная грамматика индоевропейских языков”
Yuxarıda deyilənlərdən belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, ümumiyyətlə
hind-avropa dillərində, o cümlədən, İran dillərində cümlədə söz sırası
hələ lap qədimdən sərbəst olmuş, sonradan isə, hələ lap antik
zamanlardan, SOV – yəni, Mübtəda – Tamamlıq – Xəbər konstruksiyasına
doğru inkişaf etmişdir və bunun türk dilləri ilə, xüsusən də, Azərbaycan
dili ilə konkret heç bir əlaqəsi yoxdur. Doğrudur, bu sərbəstlik bəzi
dillərdə, məsələn, slavyan dillərində saxlanılsa da, İran dillərində, o
cümlədən, TALIŞ dilində SOV – yəni Mübtəda – Tamamlıq – Xəbər
konstruksiyası bərqərar oldu. İndi bu talış bədbəxt nə etsin ki, o
xəbəri cümlənin istənilən yerində deyib, son dövrlər isə daha çox sonda
deyir və bu hadisə bəlkə də min illər bundan qabaq baş verib.
Bir iki cümlə də dildə "purizm” hərəkatından yazım. Nə siz birincisiniz,
nə də biz. Bu hadisələr dünya dillərinin çoxunda baş verib. Purizm
dildən yad elementlərin çıxarılması, dilin təmizlənməsi hərəkatına
deyilir. Hər bir hadisənin iki tərəfi olduğu kimi, burda da iki tərəf
var. Yaxşı və pis. Yaxşı tərəfi ilə mən də razıyam, yəni bu söz dilin
özündə olubsa, və ya hansısa dialektdə işlənirsə, çox yaxşı, qoy onu
tapıb işlədək. Amma sivil yolla, yəni bu sözlərin izahı verilməlidir.
Heç olmasa qəzetin hər nömrəsində və ya yazılan kitabda anlaşılmayan
sözlər izah edilməlidir. Yoxsa kimsə bir sözü öz dialektində desin və
iddia etsin ki, "bu söz bundan sonra belə işlənməlidir”, bu qətiyyən düz
deyil. Sən sözü işlət, əgər xalq qəbul edərsə, çox yaxşı, etməzsə zorla
"ədəbi dildə belə olmalıdır” iddiasını əsaslandır. Başqa bir tərəfdən,
artıq bu dildə işlədilən, hamı tərəfindən qəbul edilən, ərəb, rus və
türk mənşəli sözlər olduğu kimi qalmalıdır. Onların yerinə yeni sözlər
icad etmək, quraşdırmaq (soxde) lazım deyil. Bəzən belə şeylərin
xeyirdən çox ziyanı olur. Yenə Türkiyə variantına baxaq. (Orda bu
hərəkat geniş vüsət almışdı, bu səbəbdən onlardan tez-tez misal
çəkirəm). XX əsrin əvvəllərində yüzlərlə ərəb-fars mənşəli sözü
dəyişərək yeni sözlər yaratmağın nəticəsidir ki, indi digər türk
dövlətləri ilə ciddi anlşılmazlıqları var. Yəni, təyyarəni – uçaq,
məktəbi – okul, açarı – anad, kompyuteri – bilgisayar edib nə əldə
etdilər? Bu ən yaxşı halda anlaşılmazlıq yaradır.
Bəziləri yazır: Oxo qrəmatikə nin cəmati votəyon! Bə çiçe çımı boyli?
Camaatın danışdığına həqarətlə baxmaq olmaz. Əslində bu bir yenilik
deyil. Hələ XX əsrin əvvəllərində Ə. Ağaoğlu yazırdı ki, Azərbaycan dili
(xalqın danışdığı dili nəzərdə tutulurdu) türk dilinin pozuq bir
ləhcəsidir. Vaxt gələcək o ya tamam itər, ya da türk dilinin bir
ləhcəsinə çevrilər. Necə də oxşar fikirlərdir, deyilmi? Əmə soxtedəmon
NORMATİVƏ QRƏMATİKƏ. Yəni təyin kardedəmon tolışi zıvoni nıvıştəyə
ğaydon, çəy normon. Elə onlar da bu fikirdə idi. Axırı nə oldu? Heç nə
heç nədən yaranmır. Bu da səbəbsiz deyil. Səbəb isə çox sadədir. Bütün
dövrlərdə belə tendensiyalar olub. Özünü ziyalı sayan, imkanlı, başqa
sözlə elit sayılan təbəqə, özünü xalqdan üstün saymağa başlayır və belə
qərara gəlir ki, xalq kütlədir və biz ondan fərqli bir dildə
danışmalıyıq. Axı biz aristokratıq. Nəticədə xarici dillərə meyl
yaranır. Necə ki, Rusiya aristokratiyasında XVIII – XIX əsrlərdə fransız
dilinə meyl yarandı, indi də bütün varlılar ingilis dilinə meyl edir.
Lakin millətçiliyin inkişaf etdiyi Türkiyə kimi dövlətlərdə isə yeni,
xalqın dilindən fərqli dil yaradır və bu dildə danışırlar. Siz də
hal-hazırda "həmnə qrammatikə soxdedəyon, çımı xosə bo”. Heç kəs özündən
qrammatika "soxtə” edə bilməz. Dil yarananda onun qrammatikası da olur.
Rasim Heydərov,
Filologiya elmləri namizədi,
"Tolışon Sədo”, N: 02 (14) və 03 (15), yanvar 2012
|
