 Azərbaycanda İslam dini yarandıqdan sonra burda da bir sıra ziyarətgahlar: ocaqlar, türbələr, pirlər və xanagahlar yaranmışdır. Belə müqəddəs məkanlardan biri də Lənkəran rayonunun Şıxəkan (Şıxəkəran) kəndində yerləşən Şeyx Zahid türbəsidir. İlk olaraq hamını belə bir sual düşündürür: görəsən kimdir Şeyx Zahid? Tarixə nəzər saldıqda və bir çox tarixi kitabları varaqladıqdan sonra məlum olur ki, Şeyx Zahid öz dövrünün tanınmış ziyalısı: alim, müəllim, şair və mömin bir şəxsi olmuşdur. Şeyx Zahid 1215-ci il martın 21-də indiki Lənkəran rayonunun Siyavar kəndində Talış Şeyx Rövşən Əmirin ailəsində dünyaya göz açmışdır. Şeyx Rövşən Əmir İranın Gilan vilayəti kəndlərinin birində evləndikdən sonra Lənkəranın Siyavar kəndinə köçmüşdür. Şeyx Zahidin əsl adı Tacəddin İbrahimdir. O, Kiyəpurə Məhəmməd və Babul ilə birlikdə ilk təhsilini Astaranın Butəsər (indiki Pensər) kəndində XIII əsrin məhşur sufi alimi Seyid Cəmaləddindən almışdır. Seyid Cəmaləddin Gili (Gilan) mahalının Malvan kəndində doğulmuşdur. O, sonralar Astaraya köçmüş və ömrünün sonuna kimi burada yaşamışdır. 1253-cü il noyabrın 28-də vəfat etmiş, Astara rayonunun Butəsər (Pensər) kəndində dəfn edilmişdir. Məzarı hal-hazırda da həmən kəndin qəbristanlığındadır və "Şeyx Cəmaləddin” piri kimi tanınır. Kifayət qədər təqvalı bir şəxsiyyət olan Seyid Cəmaləddin çox böyük ümüdlər bəslədiyi şagirdinə "Zahid” (ərəbcədən tərcümədə ibadət adamı, pəhrizkar deməkdir) ləqəbini vermiş, vəfat edərkən isə ona öz işini davam etdirməyi və sufi təriqətinə başçılıq etməyi tapşırmışdır. XIII əsrdə Talışın ərazisi Gilanın tərkibində olduğu üçün Şeyx Zahid özünə "Gilani” təxəllüsün götürmüşdü. Şeyx Zahid Gilani də hörmət və ehtiram əlaməti olaraq oğluna müəllimi Cəmaləddinin adini qoymuşdur. Şeyx Zahid zəmanəsinin böyük alimlərindən biri olmaqla yanaşı, eyni zamanda bir neçə dil də bilmişdir. Belə ki, o, doğma talış dilindən başqa türk (Azərbaycan), gilək, ərəb, fars, kürd və qədim pəhləvi dillərini də bilirmiş. O, talış və gilək dillərində şeirlər yazmışdır. Ömrünün çox hissəsini Gilanda, sonralar Muğanda yaşamışdır. Onun Siyavarda, Hiləkəranda, Gərmətükdə dini təbliğ edən nümayəndəliyi, Muğan, Şirvan və Marağada isə çoxlu şagirdləri olmuşdur. O, 25 il Səfəvilərin ulu babası müqəddəs Şeyx Səfiəddinin müəllimi olmuşdur. Lənkəran mahalının Hiləkəran kəndində fəaliyyət göstərmiş Şeyx Zahid məktəbi dövrünün ən yüksək təhsil verən elm ocaqlarindan biri olmuşdur. Məhz buna görədə Şeyx Zahid məktəbi nəinki Azərbaycanda, ümumiyyətlə şərqdə əhali arasında geniş şöhrət qazanmışdır.
Şeyx Zahidin şəxsi həyatına gəldikdə isə onun iki arvadı olmuşdur. Birinci arvadı Siyavarlı, ikinci arvadı isə Hiləkəranlı idi. O, ikinci arvadı ilə 72 yaşında olarkən evlənmişdir. Şeyx Zahidin iki arvaddan üç övladı olmuşdur. Onlardan ikisi oğlan, biri isə qız idi: Şəmsəddin, Cəmaləddin Əli və Bibifatma. Qızı Bibifatma ikinci arvadından dünyaya gəlmişdir. Şeyx Zahid qızı Bibifatmanı şagirdi Şeyx Səfiəddinə (1252-1334) ərə vermişdir. Bu nigahdan Şeyx Səfiəddinin Məhiyyəddin, Sədrəddin və Əbu Səid adlı üç oğlu olmuşdur. Məhz bu səbəbdən Səffəvilər ana tərəfdən Şeyx Zahid nəslindən hesab olunurlar. Şeyx Zahid ölərkən, yaratdığı dərviş cəmiyyətinin başçılığına doğma oğlu, varisi Şeyx Cəmaləddin Zahidini yox, kürəkəni Şeyx Səfiəddini təyin etdi. Şeyx Səfiəddinin nəsli "Səfəviyyə” adlanan yeni cəmiyyətin başçıları oldular. Şeyx Zahidin törəmələri isə Səfəvilərdən asılı vəziyyətdə qalmışdır. Lakin, onlar mürid və vassallar içərisində hörmətli yer tutmuşlar.
Şeyx Zahid 1300-cü ilin mart ayında Siyavarda vəfat edir, orada da dəfn olunur.
Tarixdən bəllidir ki, Şeyx Zahidin məqbərəsini bir neçə dəfə su basmışdır. Məhz dəniz suyunun qalxması ilə əlaqədar onun qəbri sonralar Hiləkəran, indiki Şıxəran kəndinə köçürülmüşdür. Tarixi mənbələrdən məlum olur ki, indiki Şıxəkəran kəndinin əvvəlki adı Hiləkəran olmuşdur. Şeyx Zahidin qəbri Siyavardan buraya köçürüldükdən sonra kənd onun adı ilə Şıxəkəran adlandırılmışdır. Şıxəkəran talış dilində Şıxəkon adlanır. Talışca "Şıx”-Şeyx, "kon”-isə evlər deməkdir. Beləliklə, Şıxəkəran toponimi talış dilində "şeyx evləri” mənasını verir.
Səfəvi hökmdarları ulu babaları olan Şeyx Zahidin məqbərəsini dəfələrlə ziyarət etmiş, onu təmir etmişlər. 1478-ci ildə Şah İsmayıl Xətainin atası Şeyx Heydər (1460-1488) bir neçə nəfər mahir bənna və nəccarla gəlib məqbərə ilə günbəzi təmir etdirmişdir. Şah İsmayıl Xətai (1487-1524) 1500-ci ildə, 1-ci Şah Abbas (1587-1629) isə 1609-cu ildə buranı ziyarət etmişdilər.
Bu gün Şeyx Zahid türbəsi nəinki Lənkəran rayonu, həmçinin respublikamızda daha çox tanınan ziyarətgahladan biridir. Insanlar arasında bu müqəddəs ziyarətgaha böyük inam vardır. Heş də təsadüfü deyildir ki, xalq tərəfindən Şeyx Zahidə olan inamla bağlı "Yatmış şəhzadə haqqında talış əfsanəsi” və "müqəddəs Şeyx Zahid haqqında talış xalq əfsanəsi” yaradılmışdır.
Tədqiqatçılar Səidəli Kazimbəyoğlu, Teymur bəy Bayraməlibəyov, İsa Əzimbəyov, Mirhəşim Talışlı, Etibar Əhədov, Musarza Mirzəyev, Şaban Şəfiyev, tarix elimləri doktorları Seyidağa Onullahi, Məşədixanım Nemət və başqaları əsərlərində Şeyx Zahid Gilanidən bəhs etmişlər. Şeyx Zahid türbəsi ziyarətgah olmaqla yanaşı eyni zamanda respublikamızın tarixi memarlıq abidələrindən biridir. Buna görə də ziyarətgahda təmir-bərpa işləri nəinki yerli sakinlər, eyni zamanda dövlət tərəfindən də aparılır. Milli-mənəvi dəyərlərimiz hesab olunan ziyarətgahlara hörmətlə yanaşmaq ilk növbədə hər birimizin insani borcudur.
Istifadə edilmiş ədəbiyyat:
1. M.Nemət Azərbaycanda pirlər. B. 1992
2. S.Kazımbəyoğlu. Səidiyyə . B, 2005
3. B.Hüseynbalaoğlu, M.Talışlı. Lənkəran. B, 1990
4. M.Mirzəyev, M.Məmmədov. Mamusta. B, 1999
5. Y.Ağazadə. Teymur bəy Bayraməlibəyov və folklor. B, 2003
6. V.Yusifli. Ərkivan və ərkivanlılar. B, 1996
7. X.Cavadov, S.Abdullayev. Lənkəran pedaqoqları. B, 2005
8. Ş.Şəfiyev. Tarixlə üz-üzə. B, 1999
9. M.Talışlı, E.Əhədov. Lənkəran: ensiklopedik məlumat. 2012 (əlyazma)
10. S.Onullahi. Müqəddəslər kimlərdir? "Sovet kəndi” qəzeti, 06.09 1988.
İldırım Şükürzadə, müəllim-tədqiqatçı,
"Tolışon Sədo” nöm 17 (29), 11 may 2012-ci il
|
