(Camal Lələzoə “Yaşayır Nizami ənənələri” (B-2007) kitabını oxuyarkən) 

Camal Lələzoə bu günün şairidir. Çağdaşlarının əhvalı, həyatı, dolanışığı...onu çox düşündürür. Torpaqdan, əkin-biçindən perik düşən müasirləri çiyinlərində ağır yük, ruzi dalınca o ölkədən-bu ölkəyə, o şəhərdən bu şəhərə, o bazardan bu bazara axışıb gedirlər. Şair onların bu əhvalını belə mənalandırır:

Tökülür küçələrə millət Dan ağarmamış,
Tələsir bazarlara xalq yuxulu və əzgin.
Belə dolanışığı yeni tarix doğurmuş,
Belə dolanışığın Allah kökünü kəssin! (s.42)
 

Sinəsi qübarlı şair bu axına seyirçi deyildir. Ğzü də bu ruzi dalınca axışanlardan biridir. Ehtiyac məngənəsində boğulan bu didərginlərin : həm də ziyalıların, müəllimlərin, alimlərin, sənətkarların... halını yaxından görür, ürəkdən duyur, “başına gələn başmaqçı olar” məsəlinə ayaq verir:
 

Çörək qazanıram can bahasına,
Ağrılar üstündə gəlir xoş günüm.
Çəkilir ehtiyac ac kahasına,
Əzabdan yoğrulur toyum-düyünüm. (s.43)
 

Çox yazarların cızma-qaralarında (mənim bunlara “şeir, əsər” deməyə dilim gəlmir”) bədii əsərin ən vacib şərtləri: obrazlılıq, məcazilik, təsirlilik, sözün (nitqin) bədii vasitələrlə ifadəsi, məna-məzmunun bədii şəkildə nəql edilməsi çatışmır. Mücərrəd söyləmələr, publisistik qeybətlər (İndi hamı politoloq olub!) oxucunun zövqünü öldürür.Bədiilik, sadəlik, səmimilik bir yana, heç loruluq da yoxdur ortada! 
Fəqət Camal sosial-siyasi mövzularda yazanda da poetik sözün bədii xislətini meydana qoyur:
 

...bir ordunun gücü var,
Dilində həqiqətlər açılır atəş kimi.
Həqiqətin səsindən açılır kar qulaqlar,
Yanır məmur sürüsü qurumuş küləş kimi.
Buraxıldı meydana qanlı-qadalı ordu,
Xalq seli buxovlandı, qapadıldı ağızlar.
Milli rejim millətə mil+li bir çidar oldu,
Daha həvəslə cumdu kürsüyə boşboğazlar. (s. 53)
 

Ümumiləşdirmə və ictimailəşdirmə ədəbiyyatın vacib meyarıdır. O da obrazlılıqdan, tipiklikdən, fərdilikdən xali deyildir. Mücərrədlik, səfsəfəçilik, kiminsə qarasınca qeyri-müəyyən xitablar, boşuna ünvansız söyləmələr oxucunun əhvalını korlayır, sənəti öldürür, söz yığını yaradır.

Camalın şeirlərində isə bu obrazlılıq, bədiilik, düşündrücülük, ünvanlı müraciətlər, məntiqlilik, fikrin bədii ifadəsindən doğan təsirlilik oxucunu valeh edir:

Rüşvət kəndirlərində bağlanıb Azərbaycan...
Adamlar öz evində iynənin üstündədir...
Ağzı qatıq kəsməyən yurdun ağzına döndü... (s. 54)
Yiyəsiz qalmağından yaman üşüyür Vətən (s. 55)
Böyük bazara döndü müstəqil Azərbaycan...(s. 57)

Qafiyə əsiri şairlər görmüşəm, qafiyə düz gəlsin deyə mənanı təhrif edirlər, mətləbdən kənara çıxırlar, məzmunu uzadırlar. Fikir qırıqlığına, vəzn-ahəng sınıqlığına yol verirlər. Fikrin birbaşa-sərrast ifadəsinə xələl gətirirlər. Halbuki şeirin əsas şərtlərindən biri budur ki, məna obrazlı, məcazi, bədii şəkildə ifadə edilsin. Sonra ölçü, bölgü, qafiyə, rədif... beytlənmə, bəndlənmə gəlir. Sonkular şeirdə ahəng, ritm təsirilik yaratmağa xidmət edir. Bunlar da lazımdır, fəqət hər şeydən öncə, fikrin-mənanın obrazlılığı, məcaziliyi əsas götürülməlidir. Qafiyə əsiri yox, obrazlı fikir, bədii mühakimə fanatı olmalıyıq. Bir bənddə, misrada, beytdə insanı duyğulandıran bir ifadə yoxsa, əlinə qələm almağa, yazmağa dəyməz. Bəzən şeir adına elə şeylər (hətta kitablar) təqdim edirlər ki, adi danışıqda birini söyləyəsən, deyərlər, bu adamın başı xarab olub!
Camalın şeirlərində isə ürək titrədən ruh oxşayan,insan düşüncəsini qidalandıran beytlər, misralar çoxdur:
 

Qocalda bilməyir şəhidləri vaxt...(s.72)
Kişilik sifəti göyərdir əri... (s.74)
Şişətək kövrəkdir qəlbi bacının... (s.77)
Bir gözdə qəm buludu görünsə gözü dolar (s.79)
Səadət taleyin biçdiyi dondur,
Kim onu qorudu, sevdi, onundur (s.81)
 

Bəzən özünü məcbur edirsən ki, bir şeiri, bir kitabı axıracan oxuyasan: Görüm bir önəmli mətləbdən,maraqlı bir məsələdən bəhs edəcəkmi? Görüm ürək isidən, könül oxşayan, ruh qaldıran, əhval duyğulandıran bir bənd, bir beyt, bir misra olacaqmı? Kitabı vərəqlədikcə, yazıları oxuduqca, sanki ağzına bir ovuc qum dənəsi atmısan, dişlərini xırçıldadır, ətini tökür, bədənini çimçəşdirir. Beynin guruldayır, gözlərin tor qoyur, hisslərin korşalır, əsəblərin tarım çəkilir... Maraqlı bir şey yoxdur. Əvəzində əsəbiləşir, kəskin yorğunluq duyursan... 

Camal Mirzə belələrinə ibrət dərsi olsun deyə aforistik söz və ifadələr işlədir, əsl şeirin ünvanını bəlləndirir:
 

Onun haqqa varan qılınc qolları
Geri çəkilmədi, məğlub olmadı.
Bayraq ataların ömür yolları 
Vətən torpağıtək bizə doğmadır...(s.90)
 

Tərif demək, mədhiyyə yazmaq ədəbiyyat yaradıcılarının köhnə vərdişidir. Klassik ədəbiyyatda, əruzda, Allahı (minacat), peyğəmbəri (nət), rəhbəri (mədhiyyə), özünü (fəxriyyə), dünyasını dəyişəni (mərsiyə) birini pisləmək üçün həcvlər və başqa bu kimi janr və formaları çox müxtəlifdir. Hecada da tərifnamələr, mədhlər yazılırdı. Bu gün də yazılır. Müstəqillik dövrümüzdə də şəxsiyyətə pərəstiş meyllərinə son qoyulmadı, patıltılı, uzun-uzadı, yorucu, bəsit, ürəkbulandıran mədhlər, nəinki şeirlər, hətta cilid-cilid kitablar baş alıb gedir...

Camal Mirzə də mədhiyyə yazmaqdan yan keçməmişdir. Fəqət mədh etdikləri Allahdır, peyğəmbərdir, imamdır, öz ata-anasıdır, boynunda haqqı olan ata-qardaşıdır, qohum-əqrabasıdır. “Ata nəğmələri” , “Mənim anam” poemalarında şair Camal müdrik bir filosof kimi bədii ümumiləşdirmələr aparır, uğurlu beytlər, misralar düzür. Bununla da oxucunu dünya və axirəti düşünməyə, ruhən təmizləməyə, həyatın qədrini bilməyə səsləyir:
 

Kitab kimi açıram atalı günlərimi,
Hər xatirə bir yeni məna, hikmət, nümunə. (s.86)
Dilindən bal əmir dadlı sözlərim...(s.98)
Övladlar ağactək bir-bir barladı (s. 102)
 

Bədii-obrazlı nitqin başlığa əlamətlərindən biri də budur ki, şair gərək dildəki antonim, sinonim, omonimlərdən- bir sözlə, bədii ifadə vasitələrindən- sintaqmlardan yerli-yerində istifadə etsin... Məsələn, şair bir sözü təkrar etməkdən çəkinir, həmin sözün sinonimlərni yerinə görə işlədir: ürək-qəlb-könül-can... Bununla da yeknəsəklikdən, yoruculuqdan, təkrarçılıqdan, dolayısı ilə bəsitlikdən uzaqlaşır, mənanın ən incə çalarlarına varır...

Bu keyfiyyətlər Camal Mirzənin şeirlərində müsbət mənada özünü doğruldur:
 

Onillik, yüzillik dəmirağaclar
Zamanl doğrayar, əsri qayçılar. (s.107)
Bu şair ürəklim, bu incə qəlbim
Öpür dodağını ancaq şırqilər (s. 109)
 

Müstəqil ölkəmizdə senzura götürüləndən, azad yazıb-çap olunmaq hüququ elan ediləndən az qala hamı şeir yazır, hamı kitab çap etdirir. Dili bilən də yazır, bilməyən də. Bu isə mütaliəni öldürür, oxucu dairəsi daralır. Bu çoxluğun içində sənət əsərini müəyyən edib üzə çıxarmaq çətindir. 

Amma həm talışca, həm azərbaycanca yazan Camal Lələzoənin kitablarının oxucusu həmişə var. Maraqlı kitabı kim oxumaz ki?!
 

P.S. Məqalə 2008-ci ildə may ayında yazılıb. Camal Mirzə (mən onu belə çağırıram) məqaləni aldı məndən ki, bir qəzetdə çap eləsin. Bir soraq çıxmadı. Bu günlərdə arxivimdə tapdım. FB-də kiçik ixtisarla qoyuram ki, qoy sənət dostumun könlü xoş olsun.

Allahverdi BAYRAMİ