 ORAND sözü əslində ARVAND sözünün təhrif olunmuş formasıdır. "Səidiyyə" (Cavahirnaməyi-Lənkaran) kitabında bu tayfa URVAND kimi qeyd olunur. ARVAND sözünün etimologiyası iki sözün bitişməsindən yaranmış: AR - ariy və VAND- tayfa. VAND sonluğu bir çox talış tayfa və nəsillərinin adlarında geniş istifadə olunmaqdadır.
Ehtimal etmək olar ki, orandlılar midiyalıların ARIZANT tayfasının nəsilləridir. Konservativ etnopsixologiyaya malik olduqlarından ətraf tayfalarla az qarışmışlar və qədimdə malik olduqları arilik psixologiyalarını müəyyən qədər qoruya bilmişlər. Harda olmalarından asılı olmayaraq özlərini yüksək tutmaları və milli qürur hissinə malik olmaları buna sübutdur. Orandlıların indiyədək talış dilinin orta əsr şivəsində danışmaları da ("R" hərfinin istifadəsi) məhz onların konservativ olduqlarının bəhrəsidir.
Çox təəssüf ki, bu ləhcəni indiyədək hələ heç kim elmi səviyyədə (bəlkə həvəskar səviyyəsində də) araşdırmamış. Araşdırma aparılsa, talış dilinin bir çox sirrləri açılar. Vaxt olub ki, bütün talışlar o cür danışıb. Orandlılardan danışarkən talış xalqına qarşı XX əsrdə elmi səviyyədə yer alan təxribatlardan danışmamaq olmur. "Parçala və hökm et” ifadəsini bir az dəyişsək, "parçala, assimilyasiya elə və hökm et” desək, talış xalqının durumunu daha doğru ifadə edərik.
Hal-hazırda Lerik rayonunda İ.Əzimbəyovun bir cəfəng uydurması geniş təbliğ olunmaqdadır ki, guya "Zuvand-Orand qəlib çini macindən, düşmənləri qırıbdılar içindən”. Zuvandın neçə-neçə agsaqqalından soruşdumsa, heç kim bu ifadəni eşitməyib. Bu ifadənin yalan olmasını həm də o göstərir ki, indiki bəzi "intiligentlər" ifadənin sonluğunda müəyyənləşə bilmirlər ki, "...düşmənləri qırıbdılar içindən”dir, ya "...düşmənləri qırıbdılar acından”dır. Harda görünüb ki, çin-macindən gələn və həmişə çöllərdə köçəri həyat sürən tayfa 2000 m. dağ yüksəkliyində oturaq həyata keçsin, hələ üstəlik talış dilinin qədim formasında danışmağa başlasın. Talış xalqının həssas yerləri hansılardır ki, oradan zərbələr endirərək bu xalqı parçalayaraq əritmək istəyirlər?
Əsas olanları budur:
1) Seyidlər talış deyillər, ərəbdirlər
2) İrandan (əslində Cənubi Talışdan) Şimali Talışa köç edənlər talış deyillər, türkdürlər
3) Alarlılar guya ki, kürddürlər
4) Orandlıar guya ki, tükdürlər (kürd də olsunlar, təki talış olmasınlar).
Bu bütün siyahı deyil, sadəcə əsas istiqamətlərdir ki, bu istiqamətlərdə davamlı iş gedir. Bu siyasət nəticəsində XVIII əsrdə Şəfidaşt, XIX əsrdə Dılagarda və Pirembel kimi böyük tayfalarımızı itirdik. Daştvənd, Pornaym və Allar tayfalarını isə demək olar ki, itirməyin son mərhələsindəyik. Universitetdə Cəlilabadlı bir professorun mənim orandlılarla maraqlandığımı görüb, bu tayfanın guya Monqolustandan gələn oryad monqol tayfasının nəsilləri olduğunu sübut etməyi mənə təklif etməsi indiyədək yadımdadır. Orandlıların talış tayfası olması və monqol oryadlılarla heç bir əlaqəsi olmaması sübutlarını ortaya qoyduqda, talış olduğumu soruşdu və etdiyi təklifdən daha heç bir söz də demədi. İndi də orandlıların guya kürd olması versiyasını atıblar ortaya. Əyər allarlıların kürd olması veriyası 60-70-ci illərdə Talış bölgəsinə xüsusi tapşırıqla gələn bir kürd alimi təfəfindən uydurularaq ortaya atılmışdısa, orandlıların kürd olma versiyası son 3-4 ildə meydana cıxıb.
Bizim də ki, bir cox "ziyalılarımız, müəllimlərimiz” guya özlərinin savadlı olmalarını göstərmək üçün, əslində isə xüsusi sifarişlə bu cür yalan ifadələri yaymaqdadılar. Məclislərin birində bu cur "ziyalılardan” birinə rast gəldim, ağsaqqal olmasına baxmayaraq, kəskin surətdə sübutlar tələb etdim. Təbii ki, hec bir sübutu yox idi. Kişinin oğlu guya sensasion bir şey söyləyirmiş. Əgər allar və orandlılar kürd olsaydılar o zaman onların danışıqlarında bolluca kürd sözləri olardı. Bu cür hallarda yalançıları evinə qədər qovmaq lazımdır, ağızlarının üstünə vurmaq lazımdır ki, bilsinlər ki, danışdıqları yalana görə cavab vermək məqamı da var.
Vuqar Salaev
Tarixçı, Moskva şəhəri
"Tolışon Sədo” N: 28(40), 24 avqust 2012
|
