Mıtəxəssison zınedən, bə nıznəkəsonən oşnə bıbu ki, dınyo xəlğon iştə ədəbi zıvonodə oko doydən çe 6 strukturədə qıləyni. Çe penə qəpədə oşko be ki, azəri tırkon ıştə ədəbi zıvonədə əsasən istifadə kardedən çe soxtemonədə: M + T + X.
Bəs bo tolışə ədəbi zıvoni kon strukturi dastəvuz bıkəmon?
Əlbəttə, M+X+T! Boçi?
1) Tolışə zıvoni tırkə zıvoni əsorətiku bıroxnəmon! Zınedon ki, bəştə ruşinfik (mınəvvər, ziyonin) votə tolışə manqurton çe cur qəp jəydən? Bə tırki fik kardedən. Bə tırki cumlə soxtedən, çəyo ə cumlə sıxanon qıləbəqılə bə tolışi peqordınedən. Məsələn, jıqo: Səhər dalandar bağçadakı gülləri yetərincə suladı ( M+T+X). Maştə dolondo boğçədə bə vılon si coni ovış doy (???). Normətivə qrammatikə struktur çoknə bənine? Jıqo: Maştə dolondo si coni ov doşe boğçəo bə vılon (M+X+T).
2) Şifahiyə (qəpə) zıvone tolışi, bəyo vey mınosibe şifahiyə (qəpə) soyə ədəbiyə zivoni strukturon, nəinki mırəkkəbə çətinə cumlə soxtemonon (diyəkə: petono oko doə bıə zıvonə strukturon).
Vey kəson təcub bəkarden ki, məqər tolışi ədəbi zıvon heste? Bəs dəvardə əsri 80-nə soronku jıqo anə qəzeton, tolışə zıvonədə səyfon (1990-1992), "Tolışi sədo”(1992-2007), "Tolış”, "Talışskiy vestnik” (Rusiyədə beşə qəzeton) (1999-2007) "Şəvnışt” (2006-2008) "Yolon sıxan”,"Tolışi ərməğon”, "Tolışi dınyo”, "Boblə do”, "Qəncinəti əndozə”, ”Tolışə lətifon”, hələ behesobə şeirə, nəğılə kitobon, məcmuon, portalon, sayton ... Tolışiyədə çanədə nıvıştəyon bə tolışi ədəbi zıvoni təkonışon doə. Çe 20 sorisə veyə mıddətədə tolışi nıvıştə zıvon xeyli sıviyə... Bın sahədə alimon, zıvonşınason xəyli koon vindəşone, həzosa vey məqolaon nıvıştəşone, tədqiqaton bardəşone, dissertasiyon nıvıştəşone. Bənə "Talış dilinin qrammatikası” (Ə.Sadıxzoda) "Talış dilinin fonetikası” (Ə.Rəcəbov), "Talış dilinin leksikası”(Ə.Ə.Əliyev), "Qrammatika talışskoqo yazıka” (F.F.Əboszoda) monomental elmi əsəron bə miyon noə bıən. Bənə "Tolışə-tırkiə-urusə luğət”(N.X.Məmmədov), "Russko-talışsko razqovornik”, "Ruski-talışski clovar”, "Tolışə-tırkə luğət” (F.F.Fəxrəddin) i. c. Bə çəş çiyə- nəzə cəlb bıkə kitobon çap bıən. Çiki cıvon xəbə heste, kiy ım kitonon handə, oko doydə, zınedə ki, bəli, tolışi ədəbi zivon heste, bəsə relsisəy, sıviyedə, inkişaf kardedə!..
Amma çəmə bəzi fəalon ve vaxt mıtəxəssison ənədə zəhməti vinde pidəjon ni.
Çəvonədə qıləyni, tolışə hərəkoti fəolə uzv, Rusiyə emiqrant, imzonış tolışə portalonədə bəmə vey oşnə bıə həmro Zahirəddine. Zahirəddin İbrahimi 15 sore ki, ıştə şinə umri ən xosə vaxtonış həsr kardə bə "Tırkə-tolışə luğəti” nıvışte. (Əyən bəşmə bıvotım ki, mıstəğılə devr bino beədə, tolışə hərəkot bə cuş omeədə har diyədə, har şəhərədə çanədə tolışon ıştə umri i poə sərf kardışone bın ko: "Tırkə-tolışə, tolışə-tırkə” luğəton nıvışte. Bə kovrə şim, bə kon di beşim, votışone: "Ə fılonkəs luğət nıvıştedə”. Rəhmətkə Cəlil Məmmədquluzadə "İnə kitob” dramon bə yode? Zəhrobəyimi zoon de luğət nıvışte dastko bedən...)
Esə bəvoteyon: çın koy çe ziyanış heste? Zahirəddin luğət nıvıştedə, lap əla! Azən votedəm əlaye! Əncəx çəmə kam-vey mıtəxəssisonımon heste, Zahirəddini dəvon əməkdoəti kardəşe? Luğətvonəte vey çətinə pişəy, Zahirəddini nıvıştə "Luğəti" "Oko doə bıə ədəbiyoti” diyə kardedəm, izoh kardə 15 həzonə səxanon nəzər sağandedəm, vindedəm ki, ım odəmi hiç xəbəş ni nə zıvonşınosətiku, luğətvonətiku (ıştən tarıxəvone), nəən tırki-tolışi zıvoniku...
Sitat 1:"... Формирование литературных грамматических и лексических нормативов талышского языка должно идти путем эволюции, а не путем диктата или решений радикального характера...”
Tədrici təkamül yolunu gözləsək, əsasən şifahi şəkildə yayılan bir dildən bunu nə vaxtadək gözləmək olar? Axı ədəbi dil, qrammatik və leksik normalar məhz yazılı dilə xas əlamətlərdir. Talış dilinin yazılı ədəbi dilini onun ziyalıları, Talış KİV, talışca çap olunan kitablar, məqalələr, məcmuələr, toplular formalaşdırır, talış şifahi dili, dialekt və şivələr yox. Hərçənd ki, Talış KİV personlarının ( redaktor və naşirlərin) çoxu elə sənin kimi fikirləşir: "Xalq necə danışır, o curə çap etməliyik! Biz xalqı məcbur edə bilmərik ki, 5-6 ziyalısının dilində danışsın, xeyr, zəhmət çəksin, o ziyalılar qoy bu xalqın dilində (yəni dialekt və şivələrdə) danışsınlar.”
Əgər belədirsə, belə istəyirsinizsə, bəs onda talışın yazılı ədəbi dili (deməli, talışın normativ qrammatikası) haçan və necə formalaşacaq, cənablar? Min illər bəs edərmi?
Nəticə budur ki, xalq dialekt və şivələrdə danışır, yazılı ədəbi dili formalaşdırmaq üçün bu dilin qanunlarından çıxış edərək, normativ qrammatika formalaşdırmaq lazımdır! Ədəbi dil formalaşdırmaq lazımdır. Xalqı normativ qrammatika səviyyəsinə qaldırıb ona ədəbi dildə danışmağı öyrətmək lazımdır. Budur bizim müqəddəs vəzifəmiz! Xalqın istifadə etdiyi hazırkı dialekt və şivələrdə danışmaq hünər deyil, hünər odur ki, xalqı bu dialekt və şivələr müxtəlifliyindən çıxarasan, vahid ədəbi dildə danışdırasan! Necə ki o biri millətlər ilkin olaraq bunu bacarıblar!
Sitat 2: "... Язык Вашего перевода должен быть ближе к народу, чтоб привлек его. Если мы станем навязывать ему своих правил, то это не только создаст переполох среди читателей, но и станет причиной оттока их от талышской идеи вообще. Стиль «Шавнышта» тому яркий пример...”
İndiki halda "talış xalqına yaxın tərcümə dili” talış dilinin 7 dialekti və çoxlu şivələridir. Sən "xalqa yaxın tərcümə dili” dedikdə bunumu nəzərdə tutursan? Ya bəlkə ötən əsrin 90-cı illərindən bu yana talışca çap olunan "Tolış”, "Talışskiy vestnik”, "Tolışi sədo”, "Tolışi ərməğon”, "Yolon sıxan”, "Tolışi dınyo”, "Boblə do”, "Lampə”, "Qəncinəti əndozə” və s. qəzet, publisistik, ədəbi-bədii kitabları, talışca yazılan məqalələri, dərslikləri..? Ya bəlkə çap üzü görən saysız-hesabsız talış folklor nümunələrini? Yüz faiz əminəm ki, Sən bunların heç birini bəyənmirsən!
Ya bəlkə özün talışca yazdığınız məqalə və mülahizələri? Yox, axı Sən talışca yox, ya rusca, ya da azəri türkcəsində yazırsan? Bəlkə tərtib etdiyin "Lüğət”ə yazdığın talışca müqəddiməni " xalqa yaxın dil” hesab edirsən?
Gəlin baxaq: Elə birinci cümləni götürək: Yazırsan:
"Азәрбајҹан Республикасында, еләҹә дә дүнјанын бир сыра диҝәр өлкәләриндә јашајан талышларын өз ана дилләрини горујуб сахламаг истәји сәбәбиндән Азәрбајҹанҹа-талышҹа лүғәтинә бөјүк еһтијаҹ вардыр (Müəllifdən, səh 2).
Hər iki cümləyə diqqət edək: Kalka üsulu ilə hərfən guya türkcə dediyini guya talışca demisən (???) Budur " xalqa yaxın” bildiyin, nümunə göstərdiyin dil? Sən hər iki dili normal bilmirsən, amma "Luğət” yazırsan? İllər boyu dil üzərində tədqiqat aparan, talış dilinin fonetikasını, leksikasını, qrammatikasını tərtib edən, qəzet çıxaran, kitablar nəşr edən, bu yolda saç ağardan, qocaman dilçi alim və dilşünasların, filoloq və ədiblərin zəhmətini yerə vurursan? Ədəbi dil uğrunda çalışmalarda az-çox əldə edilən nailiyyətləri heçə endirir, təzədən hamını dialekt və şivələrdə yazmağa, tarixin təkərini geri döndərməyə səsləyirsən?
Sitat 3: "...Моё личное мнение по поводу грамматической структуры предложения на талышском языке состоит в следующем: сказуемое должно стать в конце предложения, поскольку народ разговаривает подобным образом. А те примеры, которых приводят сторонники иного мнения, являются предложениями риторического или стилистического характера...”
Talış dilinin qrammatik quruluşu (strukturu) barədə şəxsi mülahizənə sözüm yox. Çünki azəri türkcəsini hərfən çevirib guya talışca yazandan bundan artıq heç nə gözləmək olmaz. Bir şəxs ki, azərbaycanca fikirləşə, o fikri əvvəlcə beynində azərbaycanca qura, sonra onu mexaniki şəkildə guya talışcaya çevirib dilinə gətirə və yazıya köçürə, daha ona nə deyəsən? Onu da deyim ki, (artıq bu isbat edilmiş, ümumi hal alan bir məsələdir, bunu danmaq özünü danmaq kimi bir işdir. Bu, bir ümumi bəladır, ikidilli və daha çox dildə danışan adamlarda bu adi haldır). Bizim əksər talış-türk ziyalılarımız bu bəladan xilas ola bilmirlər. Bu sahədə bir qədər irəlidə gedən mütəxəssislərimizi də bəyənmirlər.
Sitatın ardı: «.. сказуемое должно стать в конце предложения, поскольку народ разговаривает подобным образом».
Sitatın II hissəsi çox maraqlıdır. Belə çıxır ki, "xalq” (M+T+X) yəni Azərbaycan dilinin cümlə quruluşu şəklində danışır (?). Amma başqa cür strukturlar ritorik və üslubi məqamlarda olur?
Məsələn, Sizin o məlum "Lüğət”inizdən daha bir cümlə sitat gətirək: «Пешонә девронәдә лүғәт даима бә толыши зывони архаик сыханон һисоб хејли зәнгин кардә бые» ( "Çe müəllifiku”, səh.3).
İndi həmin cümləni sənin bəyənmədiyin strukturda yazaq: "Peşonə devronədə luğət xəyli qəncin kardə bıə de tolışə arxaikə sıxanon”.
İnsafla de, burada bir ritoriklik, üslubi çalarlıq əmələ gəldi, ya bu sonuncu cümlə fikrin daha aydın ifadəsinə şərait yaratdı? Lap sən deyən olsun: Axı Bibliya, Quran və digər müqəddəs kitablar ritorik şəkildə, yüksək, təntənəli üslubda, sadə, səmimi, təmiz və aydın dildə çap olunsa yaxşıdır, yoxsa adi şivədə, lori danışıq dilində?
Allahı tanı, Ona ibadət və itaət et ki, fikirlərinə aydınlıq gəlsin! Allahverdi BAYRAMİ bayrami@box.az
Bu cədvəldəki ölçü, kütlə və pul vahidləri Müqəddəs Kitabdakı ölçü, kütlə və pul vahidlərinin təqribi ölçüsünü göstərir. Çünki qədim dünyada ölçü və kütlə vahidləri zamana və məkana görə bir-birindən fərqlənirdi. Əhdi-Ətiq Uzunluq vahidləri Vahidlər İbrani dilində Ölçü ovuc tofax / tefax 8 sm. qarış zeret 22,5 sm. qulac amma 45 sm. qamış qane 3,18 m.
Kütlə vahidləri Vahidlər İbrani dilində Ölçü gera gera 0,6 q. beqa beqa 10 gera, 5,8 q. Müqəddəs yerdəki şekel şeqel haqqodeş 10 q. şekel şeqel 2 beqa, 11,5 q. mina mane 50 şekel, 575 q. talant kikkar 60 mina, 34,5 kq.
Taxıl vahidləri Vahidlər İbrani dilində Ölçü kab qav 1/18 efa, 1,2 l. omer omer 1/10 efa, 2,2 l. sea sea 1/3 efa 7,3 l. efa efa 10 omer, 22 l. kor / xomer kor / xomer 10 efa, 220 l.
Həcm və tutum vahidləri Vahidlər İbrani dilində Ölçü loq log 1/72 bat, 0,3 l. hin hin 1/6 bat, 3,6 l. bat bat 1 efa, 22 l.
Pul vahidi Vahid İbrani dilində Məbləğ darik darkemon 8,5 q. qızıl
Əhdi-Cədid Uzunluq vahidləri Vahidlər Yunan dilində Ölçü qulac pixis 45 sm. qolac orquya 4 qulac, 1,8 m. stadi stadion 400 qulac, 180 m. min addım milion 8 stadi, 1,5 km.
Kütlə vahidləri Vahidlər Yunan dilində Ölçü litra litra 327 q. talant talanton 34,5 kq.
Həcm və tutum vahidləri Vahidlər Yunan dilində Ölçü xiniks xiniks 1,1 l. kisə saton (İbranicə sea) 12 xiniks, 13 l. bat = metrit batos / metritis 36 xiniks, 39 l. kor koros 10 bat, 395 l.
Pul vahidləri Vahidlər Yunan dilində Məbləğ lepton lepton 1/2 kodrant kodrant kodrantis 1/4 as, 7 q. mis qara pul (as) assarion 28 q. mis dinar dirhəm dinarion / draxmi 16 as, 3,8 q. gümüş, fəhlənin bir günlük maaşı gümüş pul statir 4 dirhəm mina mna 100 dirhəm
Мной ,вроде бы, внятно было написано - жду переводЫ, а не перевод... одного только Аллахверди муаллима, за что весьма благодарен ему. Но очень хочется поблагодарить и остальных знатоков талышского языка. Повторюсь, в первую очередь жду перевода от специалиста по талышскому языку, кандидта филологических наук - Расим муаллима. Весьма интересно было бы прочитать перевод одного из ветеранов талышского движения - Захираддин муаллима, имеющего свою теорию относительно литературного талышского языка. (из-за которой собственно и возникла данная научная дискуссия), и ,конечно же, перевод руководителя Талышского Филологического Института - уважаемого Сабир муаллима (Шиндани). Ждем переводы от вышеуказанных наших товарищей по той причине,что они активно участвуют в данной дискуссии. По указанной проблеме высказать свое мнение могут любые иные знатоки талышского языка,но опять же при условии перевода упомянутых предложений, а также иных задач (надеюсь они еще будут, хотя второй вопрос Ирады ханум уже выставлен), связанных с литературным талышским языком. Вследствии крайней важности обсуждаемого вопроса, давайте воспитывать в себе чувство ответственности за каждое высказывание написанное в статье или коментариях и не превращать www.talish.org в архив записей "кухонных разговоров", ведь этот сайт на сегодняшний день лучшая трибуна талышской интеллигенции. Нас читают сотни, если не тысячи. Итак, господа, продолжаем ждать переводы.
1. And there appeared unto him an angel of the Lord standing on the right side of the altar of incense. 2. And when Zechari´ah saw him, he was troubled, and fear fell upon him. 3. But the angel said unto him, Fear not, Zechari´ah: for thy prayer is heard; and thy wife Elisabeth shall bear thee a son, and thou shalt call his name John. 4. And thou shalt have joy and gladness; and many shall rejoice at his birth. 5. For he shall be great in the sight of the Lord, and shall drink neither wine nor strong drink; and he shall be filled with the Holy Ghost, even from his mother's womb.
