 Bə çəmə sə bəlo bıə ofəyemoni sıftəku Xıdo bəmə baxş kardə ləjənə neməton, bə vəyşti mandə təbiətımon, həzo dardon dəvo-dəmon bıə həvocətımon. Hejo bı xosə vəyştiro çəmə səyku bə şıkrə mandə çe dınyo iмperiyə siyo sığon …
...Hunon, сакon, yunan-roma istilavonon, ərəbon, monqоlon, tataron, tırкon, uruson ... çandi-çanədə zolımə fatehon aspon nanqıri jiyo poymol bıəmon, conkənışımon kardə...
Votışone, Şуrа omedə, Sovet hukumət əməni hərəbəxt bəkay, bə xəşə ruj bəmandemon, zılım əbıni, zolım əbıni... Məvotbən həmməysə bədtərebən ım sovetə imperiyə... Дumutə səon, ko vində kəşon, xəşə bədənon, milləti ğıryətbıkəşon, bə eli dardi bımandon, bınıpeyə xəlğon, bitovə etnoson reğ-reğ bin, qululəbıyon bin, bə Sibir romə bin. De plani, de şuuri vində bıə ım koon (qenosidon) millətonış torsonie, əçəy qıronış sındınie, çəşnıvində qıy bə qifbe həmişəynə ğısmətışbe. Həmonə sindrom hejo esətən dəvom kardedə...
XX əsri 20-nə sorədə Azərboyconədə Şura Hukumət ofəyə kardə bıə bəpeştə navkonə Rusiyə tərkibədə jimon bıkə xalqonədə qıləyni bıə tolışonən cəlb kardəbin bə yolə kişvəri mədəniyə inşo kardemoni.
Sıftə 20-nə soronədə məktəbon obin ulkə har vıronədə, əlbəttə, azəri- tırki zıvonədə, hətta diyonədən. Nəticədə 20-nə soron oxoy, 30-nə soron əvvələdə xeyli rostbe çı tolışonən mədəniyə səviyyə. Tolışıstoni məktəbonədə hırdə sinifonədə dərson dəvoniyəbin tolışə zıvonədə, dərsvonon , qəzeton, kitobon çap kardə bin tolışiyədə. Tolışıstoni mərkəzi şəhərədə -- Lankonədə "Kızıl Talış” № 1-63 (21.01.1931-30.11.1931); peşo "Sıə Tolış” № 64-518 (05.12.1931- 18.02.1939) qəzeton nəşr kardə bin. Tolışə ədəbiyoti vusət, əhatə mərə şe-şe qeş be: i tono bo çap kardeyo imkon doə be nəşriyotonədə bədiiyə əsəron, çə tono dınyo ədəbiyə simoon məşhurə nıvıştəyon, hətta "Kommunist partiyə manifest” bə tolışi tərcumə kardə bin (1933) (diyəkə:16, səh. 21.)
Ən əsas ko əv be ki, "Kızıl Talış” iyən "Sıə Tolış” rujnomonədə dərc bın tolışə şairon, ənıvışton şeeron, hikoyon, oçerkon... Çiyoən tolışə ədəbiyoti umumiyə mənzərə, çəy bədiiyə-publisistikə uslub, nobənoə janron, aktualə movzuon, ədəbiyə curon... bə çəşə və omedən. Qəzetonədə şeeron, nıvıştəyon bə tolışi vey çap bıə muəllifonədə nişo doy bəbe: Muzəffər Nəsirli ("Ğızılə ğoşun”,”Yonzə sor”...); Qudrət Kazımovi ("Çay”, "İnqlabi bəpeştə”, "Xolmili”...); Xanoğlan Quliyevi ("Əvəsor”, "Bə "Sıə Tolış” qəzetə” ,”Apreli soqətonədə”, "Bə Sabiri”...); Abbas Quliyevi ("Oktyabr”, "Kolxozçiyon”...); Səltənət Əliyeva ("8 Mart”, "Traktor”...).
Çoçin əve ki, de "Tovuzıj”, "Şamxorıj” təxəllusi bə tolışi nıvıştə aşıq-şairon çoliyon dərc bıən qəzetonədə bə çand kərə. Məsələn, Aşıq Həsən Tovuzlu "Çoli” ("ST”, № 69 (327)); Aşıq Avaq Şamxorıji "Bə Stalini” iyən Aşıq Mirzə Tovuzıji "Ruşnəy eqıniye” (har dıqlə : "ST” № 50 (438) bı ğəbilədəy.
Əlbəttə, devri tələbi nəzəo dəvoneədə bə tolışi dərc bıə bədiiyə vəslonədə movzu rənqbərənqəti çəş karde tikəy çoçin bebəşe. Əncəx rujnomonədə dərc bıə şeeron, nıvıştəyon diyə kardeədə vində bedə ki, iyo əsasən 2-3 movzu aktuale: təbiəti təsvir ("Əvəsor”, "Vılə boğ”, "Boğ”...); inqilabi pafos ("Ğızılə ğoşun”, "Yonzə sor”, "Apreli soqətonədə”. "Oktyabr”, "İnqilabi bəpeştə”, "Rəhbərımon bə həmro Stalini”, "Ruşnəy eqıniye”...); təsərrufatə koon tarif karde ("Kolxozçiyon”, "Traktor”, "Çay”, "Moldorəti hovuj bedə”...)
30-nə soron poeziyədə nobənoə janron bə tolışi nıvıştə biə əsəronədən ıştəni bə buruz doydə. Məsələn, jinə şerə vəslə məsnəvi (qit-qit qafiyəynə) formədəy:
Bin çı xose çəmə boğ,
Limo çayə vılə toğ.
Livə kavu, mivə zard,
Bə deşmeni doydə dard.
( İ.Bəşirov "Boğ”. "ST”, 31.12.1935. N- 69 (327)
Əksər şeeron çoli (har bəndış ço sətirbıə şeeron) şikilədəy:
Həsrət kəşdəbiş tı tolışə kinə,
Eqınye bə maholmon bəçəy astovə.
Çimənon, hiyonədə əməni çəş əkə,
Sovxozi, kolxozi hiyonədə ki çay...
(Q. Kazımov. "Çay”. "ST”. 07.11.1935. N- 62(320)
Çoknəy be ki, oməyş beşiş bı məhol,
Vey xosə bomeyş tı , ha nozə çay.
Tolışi məholi dənoy tı bə yod,
Çəmə boğonədə reçin biş tı çay...
(Ə. Hummət. "ST”. 31.12.1935. N- 69 (327)
Bı devrədə uruson ədib V.V. Mayakoski təsiriku Azərboyconi şaironən sərbəstə şeerədə əsəron nıvıştedəbin. Sərbəstə şeeri ən çokə numunəon Mayakovski şeeron bə tırki tərcumə bıkə Rəsul Rza ofəyəmonədə bəştəməxsus vırəş heste. Çı vəzni barizə qılon bə tolışi nıvıştə bıə əsəronədən ıştəni nişo doydə. Məsələn, Qudrət Kazımovu "Traktor” şeer çəmə votəyon təsdığ kardedə:
Ozodim esət,
Ozode zəhmət.
Şo kardəş mıni tı traktor.
Zəminon romdəş,
Həm çəpə doydəş,
Bəmı vey rohətiyon doydəş.
Iştı roədə zəhmətım kəşə,
Əpimni toniku rəd bıbum.
Xosə məhsuliş, dardonım dəvoş,
Obodi eqınyə bə məhol...
("ST”, N- 69 (327) 31.12.1935)
30- nə soronədə tolışə ədəbiyoti həxədə sohbət eğandeədə tərcumə əsəronən bə miyon varde, çəvonku bəhs karde vocibə məsəlonədə qıləye. Rujnomonədə M. Ə. Sabiriku "Əkinçi”(Kaştəvon) , S. Vurğuniku "Sunbul” (Huşə) "Bə yolə şairi şərəf”; A. S. Puşkiniku "Qaraçion” (poemaku I poə), "Qafqaz”, "Bə Çaadeyevi”, "Bə Sibiri namə” bə tolışi dərc bıə. Peəqordınon dılədə Qudrət Kazımovi, Xanoğlan Quliyevi məxsusi qeyd karde lozıme. İn muəllifon rujnomonədə qeş fəaliyət nişo doydən:
Səkırt doy lozime ki, jıqo nımunon bədii cəhəto, nəzmi ğaydə-ğanunro zəifin, bədii tərcuməsə vey, bə sətri tərcumə nezin. Həmən kali sıxanon hejo tırkiyədə oqətə bıən, məsələn, "əkinçi” (kaştəvon):
Bə divoji xoş dənıvarde sor, bə çımı çi?
Voş nivoy, benışe qıləyən qılə, bəmı çi?
Jəşe siyo voy şartuki, bustoni, bəmı çi?
Bə bodi beşe zəhmətı, çiçkəm az, əkinçi,
Məjən puçə qəp, peşməkə fəryod, əkinçi...
(Q. Qudrət ."ST”, N-50 (438) 07.11.1937)
In devrədə bə tolışi folklori qırdəkarde, nəşr karde vey zu doə bıə. İminə dəfə ın sahədə Z.Əhmədzadə "Sıə Tolış” qəzetədə qıləy vəzminə məqalə çap kardedə. ("ST” N-59 (252) 30.11.1934) Sori bədiqə bə muəllimon, ruşinfikon, şoqirdon, tələbon ovardemon dərc bedə: " Sıə Tolış” qəzetə çı rujiku bəpeştə eli ədəbiyati ıştə səhifonədə ruşin kardedə. Bəçəy qoroşən tolışə eli ədəbiyati qırdə karde-karde bə "Sıə Tolışi” redaksiyə vığande muəllimonku, məktəbi tələbonku iyən həmə həvəskoronku xahiş kardəmon” ("ST”, N-60 (318) 19.10.1935) Azərboyconi har vırədə qeşə hərəkot rost be ki, tolışə folklorə nımunon bə qəzetə vığandə bıbu. Folklorə hərəkot həmməy Qafqazi əhatə kardedə. Bı sahədə Zaqafqaziyə olimpiada təsis bedə. Bə Zaqafqaziyə olimpiada əşiə jenon tərəfo hozı kardəbıə eli mahniyonən dərc bedə qəzetonədə:
Qıləy sıə sefim doyim bəşədə,
Ha qılım, ha qılım, ha lay-lay xanım.
Çanqəy rəyhon əbim yoyım kəşədə,
Ha vılım, ha vılım, halay, ay xanım...
(Qırdə əkə: İ. Bəşirov. "ST” N- 61 (319) 04.11. 1935)
Umumən tolışə folklori qırdə kardeədə İsaq Bəşirov, Mirzəli Sadıqov, Mamustavıj Səyyarə Qubadova vey aktivəti nişo doydən.
Manqi bədiqə çı Muzəffər Nəsirli bə tolışə ictimaiyəti vey oşnə bıə məşhurə sanbalinə məqaləş dərc bedə "Sıə Tolış” rujnomə 2 numrədə: "Tolışə folklori həxədə çan qıləyni sıxan” (diyəkə: "ST” 67 ( 325) 18.12.1935 – N-69 (327) 31.12.1935) In məqalə peşo bəştə muəllifi sə bəlo vardedə, Muzəffər Nəsirli ittiham kardeyo alət bedə...
In navşəti, mədəni sahədə ın oğuron 30- nə soron oxoyədə bə kəzəl qınedə. Soveti kişvəri həmməyədə, həmən Azərboyconədə, bə cımləo Tolışıstonədə kutləviyə repressiyon bino bedən. Xalqi ən çokə zoon, ruşinfikon hay de qıləy vonə eqətedən, bə Qazaxıstani həmoon, bə Sibiri vişon romə bedən. Tolışi zıvonədə məktəbo dərson dəvardə bedənin, bı zıvonədə kitob- qəzet nəşron ğədəğən kardə bedə. Hətta "tolış” sıxani vote icazə doə bedəni. "Tolışə ovəco” nom əvəz bedə de "Lankon-Ostoro ovəco” , "Tolışıston” (Tolışə zonə) əvəz kardə bedə de "Lankon-Ostoro zonə” nomi. (Esə "Cənub” votedən) Ha jıqo həmmə xalqon de i ğələmi hərəkəti həmə rəsmiyə sənədonədə, bə cımləo pasrortonədən "azərboyconıj” kardə bedə ( diyəkə: 16, iyən əyo, səh.21).
Muzəffər Nəsirli İbrahimzadə (movardəruj: 1902, Lankoni Şağləkujə-- mardəruj: 1944, Masalli şəhər) ıştə devri nominə zıvonşınos, şair, folklorşınos, pedaqoq iyən jurnalist bıə. Əy deştə əməliyə fəaliyəti de sıdğı-dıli bəştə xalqi xıdmət kardəşe. 1920- nə sorədə Tolışi diyori omutə cəmiyət təsis bedə, əv əyo fəal şirkət kardedə, peşo həminə cəmiyəti sədr bedə. Bı devrədə məşhurə zıvonşınos, folklorşınos B. V. Milleri dıqqəti cəlb kardedə. M. Nəsirli Tolışə folklori qərdəkarde, nəşr karde, tədğiğ karde roədə fədokorəti kardedə. 1928- nə sori iminə kərə radioədə tolışiyədə folklorə nımunon handedə.
M. Nəsirli Tolışə məktəbonədə nuperəsə-cıvonə nəslon səvodin beyo xəyli koonış kardə. De Şohub Mursəlovi bə ico 1929- nə sori tolışə zıvonədə iminə tolışə kitob nıvıştedə. "Tolışi mahniyon”, "Jimoni ro”, "Tojə məktəb”, "Əlifbo”, "Tolışə zıvon” i. c. kitobon ıştə vaxtədə vey bəhrəynə vəsaiton bin. Filoloqiyə e.n. Əsqər Quliyev ə devri xarakterizə kardeədə nıvıştedə: ”...B. Çobanzadə, A. Şərifov milliyətiyo tatarbin, N. Aşmarin-çuvaş, A. Xifeldt - Şimunyaki – eston, X. Xocayev – ozbək, M. Kamil –tırk, İ. Staşi – laz , X. Niyazov – kırd, M. Nəsirli tolışbe. Əvon əsıl beynəlmilələ xeyzon sərost kardəbe, Çəvon niyət pok, koşon təmizbe: bə azəriyə tırkə zıvoni xıdmət kardedəbin. Imruj de cəsorəti vote bəzınemon ki, əvon noəşone çı zıvonşınosəti ğoymə bınovırə!”...( 17)
Marağınə istedadinə şəxsiyət bıə M. Nəsirli, çokə tar əjənibən, de barzə sədo əhandibən. Iştə satirikə hikayon bo səhnə hozı əkəybən. Çı təmşoon rejissorən, aktyorən ıştən əbiybən...
M. Nəsirli həmən talantinə şairbe, şeeronış çap əbi devri mətbuatədə. Deştə muasirinə şairə həmron əy vey fərqış hestbe: Şeeronədə nəzmi ğayda-ğanunon çəş əkəy, çəy nıvıştə şeeronədə hıcə, təqti, rədif, obrazəti, məcazəti, poetikəti ıştə vırədə əbi:
Yodomon benıbəşe ə dəvardə rujon,
Çı dızon əsirbin fəğırə tolışon.
Pus əbin, əmardin kosibə divojon,
Tı perxoniye əvon, doy bəvon ruzon...
("Ğızılə ğoşun” ,"KT”, N-8, 25.02.1931)
Bə M. Nəsirli ın veycəhətinə fəaliyəti yolə ğıymət doy əvəzi, əvışon hiç niyədə həbs karde, 1936- nə sori əv bənə xalqi deşmeni qətəbe. Bə Bayıli turmə dənoəbe, 7 sor bəy ko doəbe. 3 sor Daşkəndi şəhər noxəşxonədə mualicə be bəpəştə, bəçəy koy sənibəton diə kardəbe, əsosinə subut nıbero əv ozod kardəbe. İ mıddət Abşeroni Məştəğə qəsəbədə tərbiyəvon, peşo Masalli məktəbonədə (Bədəlon, Diqo) muəllim ko kardedə (diyəkə: 18).
XX əsri 20-30-nə soronədə tolışi mədəni- kütləvi, ədəbi- bədii, elmi- texniki inkişafədə, milli-bəşəri rostbemonədə dıqlə şəxsiyəti rol həmməysə barz bıə: Muzəffər Nəsirli iyən Zulfuqar Əhmədzadə. Həminə devri tədğığbıkə alim Hilal Məmmədzadə nıvıştedə ki, Moskva şəhər Mərkəzi Devlət kitobxonədə 1929- 1930-nə soronədə tolışi zıvonədə, latıni qrafikədə dərc bıə 5 saysa vey bədiiyə, kutləviyə, elmiyə kitobon, dərsvonon, məqaləon, çapə vəsaiton oqətə bedə. ..( diyəkə 14, s.159 ) Çı əsəron veyni muəllif 2 kəse: M. Nəsirli iyən Z. Əhmədzadə. Məsələn, jinə dərsə kitobon, vəsaiton məhz əvon dı kəsnə- bə ico nıvıştəşone:
"Zəhmət iyən məktəb” (...dərsə kitob) 1930
"Jimoni ro (bo besəvodon vəsait,) 1931
"Seynə sor” (bo kolxoə məktəbono) 1931
"Zərbəyn” (bo kam əzıno) 1932
"Tojə jimon” (... qıraətə kitob) 1932
"Sıə kolxoz” (bo besəvodono) 1932
"Handə kitob” (bo yolono) 1933
"Əlifbo” 1933
"Handə kitob” (bo III dərsə soriyo) 1933
"Handə kitob” (bo II dərsə soriyo) 1933
"Tolışə zıvon” (qramer iyən nıvıştə ğaydon, 1934
"Handə kitob” (...məktəbi navnə qurupiyo) 1934
”Handə kitob” (bo yolono) 1935
(diyəkə: 14, s.159-160)
***
Bəs çiçbe çe Zulfuqar Əhmədzodə qıno?
Tolışi milliyə- mədəniyə hərəkoti lider, jurnalist, publisist, tərcuməvon, istedadinə pedaqoq- miəllim, ictimaiyə- siyasiyə xodim, ıştə devri nominə şair!.. Dəvardə əsri 20- 30- nə soronədə çand qılə yolə vəzifonədə koəkə dahiyə şəxsiyət bəpe boçi de du- təlbisə ittihomon həbs bıbuy, çəy şəxsiyəti həxədə qəp jəyən ğədəğən bıbuy?
"Çumçıko çəy milliyyətış tolışbe! Əv talantbe! Ozodə fikbıkə, sərbəst qəpəjənbe! Betars- besifariş bınıvıştbe!..
XX əsri 30- nə soronədə bə çəmə milliyə hərəkoti, bə çəmə tolışə zıvoni, mədəniyyəti- hınəsənəti bınovonon jığo qıləy doğışon jəy ki, hələ esətən "tolış” sıxani bə zıvon vardeədə kam mandedə cinayət hisob bubu!..”( 8, s.4)
Xıdo bətı rəhmət bıko, Zulfuqar dədə, bini çanə yolə vəzifonədə ko karde, pulən, kəən, boğən hestbe... fəqət milləti dardi kəşe çe harçiku bənav zıne, şəv-ruj çe tolışon, çe Tolışə məholi ımrujnəni, peşnəni fikfamı karde, bə tolışon aid 50- sə vey kitobon nıvışte...” (8, s.4)
Həzo- həzo vəzifədə koəkə şəxson, behisobə məmuron, bahandon, alimon... hesten ki, milliyyətışon tolışe, keşki iştıku ibrətışon beğətəbəy, bə tolışon- bə dədə yurdi Tolışıstoni tanə tı mehıbbətışon bıəbəy, çe mehıbbəti sırrışon ıştıku omutəbəy:
Z. Əhmədzodə ıştə devri yolə sənətkobe. Nənon hələm jığo zoəşon zandəni! Çəy ədəbiyə- bədiiyə fəoliyəti sə- bınış ni! Əv həm nıvıştedəbe, həmən devləti koonədə səy kardedəbe, vəzifə bardedəbe, ictimaiyə koonədə fəoliyət nişo doydəbe...
Çand qılə şeerə kitobon, çanədə poemon, "Tolışə kinə” nomədə pyesi, bo məktəbi əğılon nıvıştə bıə dərsvonon, elmiyə məqoləyon, publisistə əsəron mıəllifbe!..
De yolə məhorəti iyən ustoəti bədiiyə əsəron nıvıştedəbe həm Azərboyconi tırkiyədə, həmən tolışiyədə. Tərcumə kardedəbe urusə, tırkə, dınyoə ədəbiyotiku bəştə inə zıvon nobənoə şedevrə kitobon.
"Artikə daston” poemə əçəy ofəyevonəti çilinqə hisob karde bəbe!..( 13, s. 12-13) 500 sətrədə iborət bıə "Arktikə daston” poemə nıvıştə biə 1934-nə sori fevralə-martə manqonədə. Həmonə əsər bə Çelyuskinəvojon həsr bıə şerə mısabiğədə bə 5 həzo rubl pul mıkofoti loyiğ vində bıə.
Mısobiğədə mıəllifon de nunəkıleyə imzo şirkət kardedəbin. Mısobiğə səkıştədə elon kardəbe ki, "Qoqərçin”( kafte) ləğəbinə şair ğalibe, xayş kardedəmon bə rəyasət heyəti tribunə boy beşu. Zulfuqar Əhmədzodə beşedə bə nav. Salon əştedə bə səpo, dastkə jəydən bo ğalibi.
Çe devri məşhurə şairon: S. Rustəm, S. Vurğun, H. Cavid, M. Rahim, M. Muşfiq i. c. bınıvışdon Dədə Zulfuqari təbrik kardedən. S. Vurğun əy dəkırnedə bəştə sinə, votedə: " Tınən biş yolə nominə şair!” (6)
Çand sor bənav: "Tolışdə şair nibəbe, bıbuyən mahir nibəbe”- votə Mikayil Muşfiq ıştə səhvi etirof kardedə, ğalibiku uzrış piedə.
Z. Əhmədzodə zumandə ğələmi soybbe. Məhz əçəy mıborəkə ğələmi məhsuley həm bə Azərboyconi tırki, həmən bə tolışi nıvıştəyon! De həmişəbəyjiyə əsəron de besə-bebınə ilhomi zuy təsvir iyən tərənnum kardedə şair ıştə xəlği ozodə rufi, şan-şohrətinə rujon, azizə vətəni- Azərboyconi bemislə təbiiyə mənzəron,.. De sıxtı-dıli vəsf kardedə Tolışə məholi qəncinə tarıxi, imrujnə şənə-şərofətinə dutemononi- soxtemononi, nailiyəton, əməni dınyoədə məşhur bıkə zəminijiyə-zəminipeyə nadirə neməton...
Iştə ədəbiyə fəoliyətədə bə sovet devləti, bə kommunist partiyə, bəçəy rəhbəron dəfə-dəfə tarif nıvıştəşbe, bənə sodiqə vətəndo, bənə patriotə şairi, bənə ən bovəynə-sodiqə məmuri bə səvet hukuməti xıdmət kardəşbe. Jığo yolə dıləxıvand oxoyədə bə çe ruj mande? De ən ibtidaiyə, besəviyyə, saxtə ittihomon əvışon qəte- vığandeşone bə Sibir.
18 sor bə represiyə ğıbonşə lankonıj Yusif Qəribov nıvıştedə: "Hakimi tolışə zıvonədə çap bıə "Sıə tolış” rujnoməku bə V.İ. Lenini həsr bıə şeeriku i poəş hande:
- Lenin çəmə rəhbərey,
Bə dınyo bərobərey...
Oqarde bə Zulfuqari votışe: "Tı nıvıştə? " Əyən votışe: "Bəli.” Hakimi çəyku xəbə səy: "Mənəş çiçey?” Zulfuqari votışe:
-Lenin bizə rəhbərdir,
O, dünyaya bərabərdir!
Hakimi "O” sıxanış de məxsusi ləfziş ehande, dimiş qordıne bə prokurori, votışe:
- Məlumbe, həbs bənine.
Demiyən Zulfuqar Əhmədzodə həbskarde hıkm doəbe.” (I)
Z. Əhmədzodəku bıə istedod ıştənı har sahədə, haco bə buruz ədəy: hətta həbsxonədən, diyəroə Sibirədən! Çəy həyo-hurmət, çəy nıvıştəyon, çəy şəxsiyət bə nombıə. Çəmə umumədəbiyoti qəncinbıkə ən barizə nımunəyonin əçəy Sibiriku həm de nəzmi, həm de nəsri nıvıştə bıə- bə nobənoə unvonon vığandə bıə naməyon, şeeron.
Bə İ.V.Stalini unvan bıə "Şairin andı”( şairi ğəssəm), bə S.Vurğuni vığandə bıə "And” (ğəssəm) nominə əsəron çe memuarə janrı ən çokə ərməğonon hisob karde bəbe. Çe əsəron məxsusə vırəşon heste Zulfuqar Əhmədzodə əzəmətinə şəxsiyəti, əçəy ictimaiyə-ədəbiyə fəoliyəti omute roədə...
Z. Əhmədzodə ofəyəvonəti mərə vey qeşe: Azərboyconi ədəbiyoti har se curədə: nəzm, nəsr, dramədə ; har məzmunədə: lirikə, satirikə, fəlsəfiyə-publisistə... əsəron nıvıştəşe; dı zıvonədə ( bə tırki, bə tolışi) çanədə əsəron hestışe ki, çəvonədə i poə bə ədəbi ictimaiyəti məlume, əmandəni arxivonədə, dastonədə ya kiliti jiyo eparçiniyə bıə, ya pıxedə- şedə.
Şairi inə zıvonədə nıvışdə bıə " Tolışi jimon” poema məxsusə vırəş heste çəy ofəyəmonətiyədə. Əsər həsr bıə bə Tolışə xəlqi maddi-mənəviyə mədəniyəti, bəçəy milli- məişəti, adət- ənənon.
Tolışi məhol, hay xosə vətən,
Iştı umriko vey soron şedən.
Ojnən zındənin vey kəson tıni,
Iştı devləti, ıştı hestı- ni.
Dilbo çimənon, ıştı vənəşon,
Kəməkiə roon, ə yolə vişon,
Ə xosə boğçon, məhbubə vılon,
Əyo handedən ha ruj bılbılon...
/”Тоlışi jimon ” 12, с. 11/
Şairi ofəyəmonədə yolə nəzə cəlb kardedə çəy inə zıvonədə nıvıştə bıə "Dəvardə rujon” poema. Əsər Tolışə xanon ( əsasən Mir Abos bəqi) həkmronəti devrədə tolışi facihə jimon, çətinə məişət de tarixiyə fakton, de şoydon xatiron bə ğələm sə bıə.
Poema muqəddimədə bı həxədə şair ıştən jıqo nıvıştedə: " Çımı poema- "Dəvardə rujon” Tolışi zəhmətkeşə xalqi nav inqilabi ictimoi- iqtisodiyə jimoniko votedə. Moğonikoş qətə tosə Mazəndəroni vişon – Kaspi dıyo cənub- qərbi sohilon iyən tolışi bandonədə sokin bıə ım nobənəsoə xalqi navinqilobi jimoni təsvir kardeyo çokə bolşevikə dılış bənine, əv, ım yasinə satılon vindeyo ıştə çəşə ason oqəte bızını. Az tosə ısət hələ ıştə bəmem bə fik niyome, ojnən de joqo çı vəkon i poə telə həqiqəton bemane nıvışteyo çəşə asonım kali kərə bəmı ro nədəyn. Im vəziyətən təsadufiyən nıbe. Çı facion coninə şoyobə piyə pı- moonımonən ıştə bə konə eqniyə çəşon de asi pur nıkardəy ım tarixə fakton bəmə nəğıl karde nəznin...” (14, s.15)
İtono bande, itono dıyoy,
Vəyşt ki votedən, əv ənə iyoy!
Maştə çe dıyo pemedə həşi,
Dəvətdə bə vılon, bə doon bəşi.
Livonsə şivon viriski doedən,
Handedə kijon, qılon o bedən.
Viriski doedə çəmə bandı-ku,
Çimənon, vişon, ovə dinqə cu…
( "Davardə rujon”, 13, s.5)
Z. Əhmədzodə Azərboyconi tolışə ədəbiyoti, mədəniyəti, hınəsənəti sahədə besə-bebınə xıdməton bıə ədəbiyə simaye. Əçəy ən çokə sifətonədə qıləyni əvəznıbə tərcuməvon beye. Əçəy həm urusiku bə tolışi ( A. P. Çexov, A. S. Puşkin, Demyan Bednıy, N. Nekrasov, L. Andreyev, A. Yakovleviku peqordıniyəyon...), həmən tırkiku bə tolışi (M. F. Axundzodə, M. Ə. Sabir, S. S. Axundov, Mir Cəlaliku peqordinəyon ) esətən şin-şini handə bedən. Dınyo ədəbiyoti korifeyon ( Cek London, A. Nikaş, Daniyel Defo, Conatan Svift...) dəçəy tərcumə, dəçəy redaktə bə tolışi qəp jəşone xosə bahandon. ( 2)
Təbiəti ğaydəy: Siyo avə çe Həşi vəy qəteyo vey cəhd bəkay, əmma çe Həşi vəşə ruşnə, sutə otəşi vədə vey tov varde əzıniy, zılmoti bənə moy ləvə bəkay, bə huzur bebəşe Həşi!
Z.Əhmədzodəən çe tolışi poeziyə Həşiyey! Tolışə xəlği xunə yodədə, Azərboyconi dıləqıppədə əbədi bəvəşe Zulfuqar!
Bovə bıkənən, Z. Əhmədzodə bitovə şəxsiyəti, əçəy qəncinə ictimaiyə-siyasiyə, ədəbiyə-bədiiyə fəoliyəti həxədə hələm çiyo jığoşə tədğiğaton bəbarden, kinofilmon bəkəşen, bədiiyə əsəron bənıvışten...
Fəqət har dəfə Dədə Zulfuqarı nomə kəşədəy, çəmə dıli sə bətəve. Vəş bəğəte-bəsute çəmə dıl, əncəx bıyon əbıni, qavarən şəhlə bəje, bə hıtə dılon ruşnə bədoy. Məşəl bəbe bo tolışə xəlği, bəçəy heste-ni, ehtişaminə tarıxi, dəbətıve bəçəy bəsə poysə eştə ruji, mıstəqılə peşonə jimoni , bənə çordə şəvə Ovşumi əy ruşin bəkay...
De Dədə Zulfuqari pekardə ruşnə bəçəy didor şə Tofiğ İlhom, Şəkər Aslan, Əhəd Muxtar, S.Cavanşir, Huccətulla... haliyədə dəçəy ruşnə nıvıştedə Vəlişah, Məsudi Devran, Əli Nasir, Xanəli Tolış, Rza Musa, Mirtəği Xilqət, Nəriman Əğəzodə, Əsqəri Fikrət, Malik Şərif, Talıbi Şahan, Əhmədi Sohrab, Şahmirzə Tolışəxun, Dıləsut, Səftər, Qəzənə, Əbdul Rza, Bəxtiyar Ruşin, Mehman Qaraxanizoə, Camal Lələzoə, Zabil Mədoj i. c. tolışə şairon, çe Dədə Zulfuqari koy dəvom kardedən.
İm çe Dədə Zulfuqari zəhməti təntənəy!
Zulfuqar məktəbi tojə mərhələdə, esətnəni tolışə poeziyədə əv bənə mənəviyə rəhbəri tərənnum bedə. Şair Vəlişah əy "tolışə xəlqi çəş, əçəy kəş- por, şeerə dınyo çilinqə” hisob kardedə:
Şeeri bəş be Zulfuqar,
Xəlqi kəş be Zulfuqar,
Çəmə çəş be Zulfuqar,
Çəşmə ku bə honimon,
Əmə tolışonimon!(14, 6)
Rəhmətşə Tofiq İlham Zulfuqari şeriyəti bo şairə nəslon şini- şəkə, anqivin- şon zınedəbe:
Zındəmon xəyri, şəri,
Hiçki bəmə nısıri.
Şairə Zulfuqari
Şeriyəti şonimon,
Əmə tolışonimon!( 14,6)
Rəhmətşə şair, publisist, tərcuməvon Əhəd Moxtar bəştə bı ustodi poema həsr kardedə, bəçəy şeriyəti peyə ğıymət doydə:
Ki bənə vote Tolış qədəye?
Tolış bəməno qıləy nənəye,
Şinə boliye, xosə inəye,
Qədə nəvəye, yolə dədəye...
Tolışi fəxr Əhmədi zoəye,
Zulfuqar Pensəj Əhmədzodəye!.. (14, 7)
72 sininə şair Xanəli Tolış bəy tolışə şairon vədəbışı, ilhombıdə rəhbər votedə:
Tolışə şairon dədə Zulfuqar,
Mandəbiş, mandedəş vədə, Zulfuqar,
İlhomi ıştıku səydən, Zulfuqar,
Tolışə şairon, tolışə şeron. (14, 7)
İstifadə bıə ədəbiyot:
1/ A. A. Bayrami. "Tolışə poeziyə lesı”. "Tolışi sədo”q . 22.06.1993 .
2/ B. Həsənov. M. Talışlı. "Acı xatirələr”. "Leninçi”q .I. 01.10.1988
3/ C. Rəhmanov. "İlləri qovuşduran körpü”, "Tolışi sədo” q, I. N-17, 18..05.1993; 2. ¹20., 01. 06.1993
4/ Ə. Ağalarov. Ə. Əlişoğlu. "Lənkəranlı hümmətçi”, "Azərbaycan gəncləri” q. 17.08. 1989.
5/ Əhəd Muxtar. "Tərcumə mənəvi borcdur”, "Tolışi sədo”q. 08.06. 1993
6/ G. Məmmədzadə. "Yaddan çıxanlar”, "Sovet Astarası” q. 27., 04.1989
7/ H. Ə.Məmmədzadə "Zulfuqar Əhmədzadə kimdir?”, "Tolış” q. ¹15, 2002
8/ H. Tanqəruj. "Zulfuqar Əhmədzadə”.”Tolışi sədo” q., ¹8,9.1993.
9/ Oruczadə İlqar "Zulfuqar Əhmədzadə-105”, "Tolışi sədo” q. ¹29, 2003
10/ "Tarix hər kəsə öz qiymətini verəcəkdir”. Z. Əhmədzadənin qızı Məriyət xanımla müsahibə.”Tolışi sədo” q. 29.06.1993
11/ Tehran Əlişoğlu. "Z.Əhmədzadənin şeir poetikasına dair”.”Tolışi sədo” q. 1. ¹24. 06.07.1993; 2. ¹25 13.07.1993
12/ Z. Əhmədzadə. "Poemon iyən şeeron”, M. 1990. 13/
13/ Z. Əhmədzadə. "Şeeron, tərcumon, məktubon”. Ì.1992
14/ Z. Əhmədzadə. /Pensəj/ "Vıjniyəbə əsəron”. Sankt- Peterburq, 2002
15/ Tolışi milliyə Akademiyə əsəron, I dəbastonə, 2011. səh.130-150
16/ Ə.Rəcəbov.”Talış dilinin fonetikası”(”Talışlar”), B. 1993, 2009
17/ "Azərbaycan gəncləri” qəzeti, 12 avqust 1989-cu il
18/ Musarza Mirzəyev "Müzəffər Nəsirli”,”TS” N- 3, 20.02.1992// "TV”,N-7, iyul- avqust, 2001
19/ "Kızıl talış” № 1-63 (21.01.1931- 30.11.1931);
20/ "Sıə tolış” № 64-518 (05.12.1931- 18.02.1939)
"Tolışon Sədo” nöm: 12 (24) və 13 (25), aprel 2012
|
