 XX əsrin 30-cu illərində "Taliş Milli Dirçəliş Hərəkat”ının liderlərindən biri olmuş Zülfüqar Əhməd oğlu Əhmədzadə 1898-ci ildə Astara rayonunun Pensə kəndində anadan olmuşdur. O, dövrünün görkəmli şairi, publisisti, tərcuməçisi, həm də böyük ictimai-siyasi xadimi olmuşdur. Azərbaycan tarixində və ədəbiyyatında onun özünəməxsus yeri vardır. Məhz Əhmədzadə yaradıcılığının təsiriylə Talış xalqı onlarla, bəlkə də yüzlərlə istedadlı vətənpərvər oğul yetişdirmişdir. Z. Əhmədzadənin 30-cu illərdə Talış ədəbi dilinin formalaşmasında müstəsna xidmətləri olmuşdur. İlk dəfə olaraq latın qrafikası ilə Taliş Əlifbasının yaradılması onun adı ilə bağlıdır. Zülfüqar Əhmədzdə məktəbindən bəhrələnən Tofiq İlham, Əli Nasir, Xanəli Tolış, Əhəd Muxtar, Xilqət, Məsud Dövran, Vəlişah və onlarla başqaları bu gün talış ədəbi dilinin formalaşmasında böyük xidmətlər göstərirlər.
Zülfüqar Əhmədzadə irsinin öyrənilməsində, onun yaradıcılığının tədqiqində filoloq-alimlər C. Rəhmanov, T. Əlisanoğlu, şairin oğlu Əyyub Əhmədzadə, həyat yoldaşı Huru xanımın, habelə qizları "Nakomı” təxəllüslü Məlahətin, Tahirə və Məryəmin xidmətləri əvəzolunmazdır. Amma etiraf etmək lazımdır ki, Əhmədzdə irsi bu gün xalqa o qədər də yaxşı çatdırılmır. Keçən əsrin sonlarında Hilal Məmmədovun tərtibatında, Fəxrəddin Əboszodə, Famil Cəfərov, Zabil Məhərrəmzadənin redaktorluğu ilə bir neçə kitab çap edilmişdir, amma onun hələ üzə çıxarılmayan yüzlərlə əsərləri vardır.
Zülfüqar Əhmədzadə rus, türk və başqa dillərdən bir çox əsərləri Taliş dilinə tərcümə etmişdir. O, həm də siyasi xadim kimi də tanınmışdir. 1918-ci ildə "Hümmət” təşkilatının üzvü olmuş, Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulandan sonra bir çox vəzifələrdə işləmişdir. O, 1920-1922-ci illərdə Lerik rayonu (Zuvand) Qosmalyon kəndində İcraiyyə Komitəsinin sədri, 1922-1923-cü illərdə Lənkəran qəzasinda Torpaq şöbəsinin müdiri işləmişdir. Həmin dövrdə Lənkəran qəzasına Biləsuvar, Cəlilabad, Lənkəran, Astara, Masallı, Yardimli (Vərgəduz), Lerik (Zuvand) rayonları daxil idi.
1923-1925-ci illərdə Lənkəran rayonu Maarif Şöbəsinin müdiri işləmiş, 1925-1926-cı illərdə Laçın rayonunun, 1926-1928-ci illərdə Zaqatala rayonunun, 1928-1929-cu illərdə Ağdam rayonunun İcraiyyə Komitəsinin sədri seçilmişdir. Z. Əhmədzadə 1929-1930-cu illərdə Lənkəran Rayon Pedoqoji Texnikumunun direktoru vəzifəsinə təyin edilmişdir. 1930-cu ildə isə o, Mərkəzi Komitəya çağrılmiş və Astara Rayonu İcraiyyə Komitəsinin sədri təyin edilmişdir.
1929-1930-cu illər Azərbaycanda kolxoz quruculuğu dövrü olmuşdur. Həmin illərdə Astara rayonunun kəndliləri İrana qaçırdılar. Z. Əhmədzadə kəndlərə gedərək, onlarin vəziyyətləri ilə taniş olur. Bundan sonra o öyrənir ki, Astara Rayon Daxili İşlər İdarəsinin sədri (NKVD) və milis işçiləri əhalini səbəb olmadan incidir, tuturmuşlar. Z. Əhmədzadə günahkarları həbs elətdirir, İrana qaçmiş əhalini geriyə qaytarır.
1932-ci ildə Z. Əhmədzadə bir müddət Respublika Mərkəzi İcraiyyə Komitəsində işləmiş, həmin ildə komitədə fəalların yığıncağı keçirilmişdir. Z. Əhmədzadə də bu yiğincaqda iştirak etmişdir. Həmin illərdə Mərkəzi Komitənin katibi Polonski, Nazirlər Sovetinin sədri Mir Cəfər Bağırov, Respublikanın ikinci katibi isə Yusif Qasımov olmuşdur. Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyası yaranandan 1934-cü ilə qədər uzun müddət partiya komitələrinə qeyri-azərbaycanlılar başçılıq etmişlər. Yaranmasının ilk illərində komitəyə V. Noneyşvili, Y. Stasova, V. Dumbadze, Q. Kaminski, S. M. Kirov başçılıq etmişlər. Kirovdan sonra Mirzayan-Qarayev-Ağaverdiyev birliyi, daha sonra isə N. Giqalo, V. Polonski, Rubin və nəhayət 1934-cü ildə Bağırov rəhbərliyə gətirilmişdir.
Mir Cəfər Bağırov Daxili İşlər orqanında rəhbər olarkan Yusif Qasımovla arası olmamışdır. 1932-ci ildə fəalların yığıncağında Bağırovla Polonski birləşib Yusif Qasımovu işdən azad etmək üçün plan qururlar. Hər iki tərəfdən çıxışlar olur. Yığıncaqda Z. Əhmədzadə də çixiş edir:
-Azərbaycan Kommunist Partiyasına uzun müddətdir ki, rubinlər, polonskilər, mirzayanlar başçılıq edirlər. Mərkəzi Komitədə cəmi 9% azərbaycanlı işləyir, qalanı erməni, rus, yəhudilər və gürcülərdir. Azərbaycanım məgər elə bilr oğlu, kadrosu yoxmudur ki, rəhbər işləsin? Üstəlik Qasımovu da bəyənmirsiz...
Məhz həmin çıxışdan sonra Zülfüqar Əhmədzadə haqqında "Xalq Düşməni” planı işə düşməyə başlayır. Z. Əhmədzadə işdən çıxır və Zaqafqaziya Mərkəzi Komitəsinə gedir. Komitə onu Ermənistan SSR-nin Vedi rayonuna İcraiyyə Komitəsinin sədri təyin edir. 1932-1933-cü illərdə orada işləyir. 1933-cü ildə Maarif Naziri Cuvarlinskini yanina çağıraraq ona deyir:
-Bilirəm ki, sən Zülfüqar Əhmədzadə ilə dostsan, get onu gətir, qoy Aərbaycanda işləsin. Mənə ayıb gəlir ki, o Ermənistanda işləyir. Əslində isə o öz çirkli planını davam etdirmək istəyirdi. M. Cuvarlinski Yerevana gedərək Z. Əhmədzadə ilə görüşür, bu sözləri ona deyir. Əhmədzadə cavabinda bildirir:
-Gərək sən gəlmiyəydin, indi mən gəlməsəm, o əclaf səni incidəcək, o gec-tez öz qisasini alacaq.
Zülfüqar Əhmədzadə Azərbaycana qayıdır, 1933-1935-ci illərdə Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığında Ali Məktəblər idarəsinin rəisi işləyir. 1935-1938-ci illər ərzində AzərNəşrdə "Azlıqda Qalan Xalqlar” şöbəsinin müdiri işləmişdir. 1934-cü ildə Stalinin məsləhətiylə Zaqafqaziyada rəhbərlikdə olan Beriyanın razıliğı ilə Mir Cəfər Bağırov Azərbaycan Kommunist Partiyasinin birinci katibi seçilir. 1937-ci ildə M. Cuvarlinski və Z. Əhmədzadə saxta ittihamlarla həbs olunur. Z. Əhmədzadə cinayət məcəlləsinin 64-cü maddəsiylə: "Sovet hökumətinə qarşı silahlı mübarizə aparan təşkilatın üzvü kimi” ittiham olunur və həbs edilir. Lənkəran rayonunun Girdəni kəndindən olan (əslən Lerik rayonunun Rəzqov kəndindəndir) köhnə inqilabçı Şirəli Axundov Zülfüqar Əhmədzadənin üzünə durur. İlk əvvəl Z. Əhmədzadənin əleyhinə ifadə verməyən Şirəli Axundovun sağ ayağının dərisini soyurlar. Ağır əzaba dözməyən Şirəli Axumdov ifadəsində belə yazır:
-Mən 1936-cı ildə Z. Əhmədzadə ilə təsadüfən rastlaşdım. O, mənə Böyükağa Mirsalayevin başçılıq etdiyi gizli təşkilata üzv olduğunu və məni də bura üzv etmək istədiyini bildirdi.
Yeri gəlmişkən Böyükağa Mirsalayev də 37-ci il represiya qurbanıdır və Şirəli Axundovun həmkəndlisidir. Guya həmən təşkilatin məqsədi Talış vilayətinin Azərbaycandan ayırmaq imiş. Ş. Axundovun dediyinə görə "bir neçə gündən sonra yenə də Z. Əhmədzadə ilə təsadüfən görüşüb. Zülfüqar ona iki gəncin təbliğat üçün Talış rayonlarına göndərdiyini bildirib və bunun məqsədi Talış ərazisini Azərbaycandan ayırmaq olduğunu deyir.” Z. Əhmədzdəyə qarşı cinayət işinin təhqiqatı bu ittiham üzərində qurulur. O, Sibirə sürgün edilir. Şirəli Axundovun yaraları sağalan kimi o, Əhmədzadənin üzünə ağrılardan qurtulmaq üçün durduğunu yazılı sürətdə bildirir: ”Məni işgəncələr ilə Əhmədzadənin üzünə durmağa məcbur etdilər, istintaqda verdiyim ifadə yalandır”. Bununla da onun gunahsiz olduğu sübuta yetirilir. Baxmayaraq ki, 1938-ci il mayın 12-də cinayət məcəlləsinin 64-cü maddəsiylə irəli sürülən ittiham rəsmən Z. Əhmədzadənin üstündən götürülür və onun azad olma vərəqinə imza atılır, buna baxmayaraq o, həbsdən buraxılmır, 1938-ci il sentyabrın 21-də isə Z. Əhmədzadə, hec bir maddə göstərilmədən Moskva Xüsusi İdarəsinin qərarıyla "əks-inqilabi dəstəylə əlaqəsi olduğuna görə” 5 il azadlıqdan məhrum edilir. Z. Əhmədzadə Sibirdə həbs düşərgəsində də yaradıcılıqla məşğul olur, şeir yazmaları ilə rəğmən həm də düşərgə qəzetinin redaktoru təyin olunur. Həbs düşərgəsində bir müddət çörəkbölüşdürən təyin olunur. O, neft tapıb, bu nefti arada çay qoymaq üçün istifadə edirmiş. Dustaqlardan biri rəhbərliyə xəbər verir ki, guya Əhmədzadə buranı neftlə yandırmaq istəyir. Bundan sonra Əhmədzadənin otağında axtarış aparılır və neft maddi sübut kimi götürülür. Əhmədzadəni 10 sutkalıq, boğaza qədər su ilə dolu "karserə” salırlar. Cəza bitdikdən sonra Z. Əhmədzadənin ayağı axsamağa, tez-tez xəstələnməyə, saçı tökülməyə başlayır. Zülfüqar Əhmədzadə 1942-ci il iyunun 9-da Kemerova vilayətinin Marinsk şəhərində vəfat edir.
Hesab edirəm ki, Əhmədzadə yaradıcılığının geniş tədqiqata ehtiyacı var, onun dərc edilmiş və edilməmiş əsərlərinin yenidən nəşri, Əhmədzadənin redaktəsi ilə 1930-1938-ci illərdə istifadə olunan əlifba kitabının bərpası xalqımıza böyük bir töhfə olacaqdır. Bu Əhmədzadə məktəbinin, irsinin davamçılarına naşirlər tərəfindən böyük bir hədiyyə ola bilər..
Ulduz Həşimov,
Tarixçi-pedaqoq,
"Tolışon Sədo” qəzeti, nöm: 04(16), 11 fevral 2012 |
