2014-nə sori çap bıə tolışə kitobon
In kitob Cabbar Əliyevi “YOLON SIXAN” (Bоku, Azərnəşr, 1990, 136 səh.) TOLIŞİ DƏDƏ-BOBO SIXANON İYƏN MƏSƏLON (Talış atalar sözləri və məsəllər) kitobi əsasədə hozı kardə bıə.
Mıəllif Cabbar Əliyev “Vəsə sıxan”ədə nıvıştedə: .
“Tolışon ğədim zəmono aboriqenə xəlği ğəzinə kompakt jimon kardeydən ıştə dədə-bobo vətənədə -çe Kaspi dıyo cənub-şərğ tərəfədə bıə zəminonədə, esətnə Azərboyconi-İroni kişvəron marzi har dı tonədə. Rusiyə iyən İroni arədə dəbastə bıə bədnomə mığovılon (“Quliston” (1813) iyən “Tırkmənçay” (1828)) əsosədə kobəsonə Tolış bə Rusiyə tərkib umuj kardəbe bəpeştə, çe dınyo xəyli nominə alimon: A. Xodzko, İ.N. Berezin, P.F.Riss, B.A.Dorn, B.Heyder, J. Morqan, B.V. Miller, Q.F. Çursin, L.A. Pireyko iyən co kəson dastko bin de tolışə folklori, çəy zıvoni, ədəbiyoti, etnoqrafiyə, coğrafiyə umute. Həmçinin Azərboyconi tədğığotkoron - T.Əlibəyov, T.Bayraməlibəyov, M.Nəsirli, Ə.İsazadə, N.Məmmədov, B.Huseynli, B.Şahsoyji, Z. Bağırov, L. Ağayev, Q. Cavadov i.c. kəson yolə zəhmət hestışone bı sahədə. Sosialə rostbemoni har mərhələdə şifohi xəlği ofəyevonəti (xısusən folklor) vey ğıymətinə səvone bo har xəlği tarıxi, fərhənqi (mədəniyəti), hınəsənəti fameyro. Məhz folklorədə qırdəcəl şiklədə ıştəni nişo doydən: etnosi psixolojiyə, çəy etik-estetikə idealon, fəlsəfiə dınyovindemon, xəlği bə zılmi vəynə bardə mıborizə, vəomədə çəy baxtəvərə jimoni həxədə fantaziyə, çəy musiği iyən poetik sərıştə, çe xıyzonə-kəbinə mınosibəton tarıx, har xəlği yumori iyən sıxansoxte iyən co məsəlon. Folklor həm mədəniyəti mıhumə tərkibə poə, həmən bo xəlği ıştənifami yolə vositəy. Iştənən xəlği tarıxi iyən çəy adət-ənənon nızınə, çəy folklori nığıl-nığıli unımutə mışkule fəol-sosial movqe bıə əsıl vətəndust perosniye...”
Hejo bı səbobonro 24 sori bədiqə bo tolışə folklori ğıymətinə poə bıə “Yolon sıxan” kitobi sənibəton nəşr kardeyro sosial siforiş bə məydon oməy. Bə hurmətinə əhandon edaştə bıə ın kitob çandə soron zəhməti nəticədə bə dərhəl omə. Hələ miyonə məktəbi şoqird beədə de niyyəti bino kardıme bo qəncinə tolışə folklori nımunon qırdə karde. Bı koədə həmə tolışon koməq beydəbin bəmı: xıyzon ıştən, avlodon, hamsiyon, dust-oşnon, həmron, - həmməy ruf doydəbin bəmı ki, bə fayə bırosnım jıqo qıləy xəymandə koy. Əyən səkırt bıdəm ki, tolışə Yolon sıxanon qırdə kardeyədə nə iminəm, nəən oxonə. Çımısə bənav de koy dastko bıəkəson vey bıən. Demı paralel, ın nəcibə koədə yolə zəhmət bıkəşon ımrujən hestin. Çumçıko çəmə xəlği folklor səbınış nıbə qıləy qənce, xəzinəy. Əy tosə oxoy qırdə kardey, çəyoən həmməy çap kardey çe omə nəsılon koye. Əmə ın sə-bınış nıbıə okeano i-dı tılə peqətəmone, tərtib kardəmone ın kitob. Folklorə materialon qırdə kardeyro az nəvəm çe Azərboyconi Respublikə tolışon kompakt jimon kardə həmə məntəğon. Həmon vaxti dasti obyektivə səbəbon Çətonru Tolışədə (İroni İslami Respublikədə) səfərədə bıənim. Əmma lozimi ğədər bələdim deçəmə ironıjə tolışə bıyon bı sahədə bıə tədğığoton.
Bı kitobədə ğərəyz tolışə yolon sıxanon iyən məsəlon doə bıən i ğısım ağılbılovonon iyən zıvonarıştonən. De dəvardə nəşri mığoyisədə, folklorə nımunon bə ğələm səyədə ğısmən miyono peqətə bıən bə məydon omə çətiniyon. Jıqo ki, çə nəşriku dəvardə 24 sorədə çəmə çandə alimon (Ə. Sadıxov, Ə. Rəcəbov, N. X.Məmmədov, Ə.Əliyev, E.Mirzəyev, R. Heydərov) iyən tədğığotkoron (F.F.Əboszodə, Z.İbrahimi, H.Məmmədov), şairon (A. Bayrami, B. Veşo i.c.k.)
Tolışə zıvoni fonetikə, orfoepiyə, orfoqrafiyə, çəy leksikə, qrəmatikə otırneədə yolə ovandon bə dast vardəşone: tolışi- tırki, urusi-tolışi, tırki-tolışi, inqilisi-tolışi, farsi-tolışi luğəton bə dərhəl omən. De ciqə votey bəbe ki, tolışə ədəbi zıvon tədricən səydə ıştə formə.
Əmənən cəhd kardəmone ki, çe qırdə kardə bıə nımunon mətn bə Lankoni dialekti iyən umumtolışə zıvoni xısusiyəton nez bıbun. Bə kitobi daxil bıə tolışə folklori nımunon məzmunən qəncin, formə cəhəto ranqbəranqin. İnsoni barzə mənəvi sıfəton: dustəti, savdı, bəyəndı hurmət, bə jenon-əğılon qayğu iyən ehtirom, vətəndustəti, bə deşmeni nifrət, insofinə-ədolətinə prinsipon, bə xoşbəxtəti reseyro dast-poçəti iyən co məsəlon bə nav okırniyə bedən, tarif-tərənnum kardə bedən. Əmma tarsoəti, saxtəti, biqonəti, məsrəfkorəti iyən co mənfi sıfəton tənğıd kardə bedən.
Folklori ofəyə tarıx de zıvoni bə formə omə tarıxi bə i vaxt eqıneydə. Əve, kitobədə həm bə ğədimə, həmən ımrujnə folklori nımunon rast ome bəznemon. Məsələn: “Iştəni lap sufi Səydəli bəkardeş” yolon sıxani hestışe təxminən 600 sin. İyo bə şair İmadəddin Nəsimi kristalə pokəti, mənəvi təmizəti işorə kardə beydə.
Yaanki: “Perefolı nıbo, xıyo kaşte əzıniş” yolon sıxan esə boy oxonə zəmonədə ekoloji şəroiti bınıçıp dəqiş be, ətrofə mıhiti çırkin be nəticədə ofəyə. “Kəy hisob bə vıjor əşıni” yolon sıxan, de ımrujnə termini bıvotəmon, bə inflyasiyə işorəye. Çe folklor nımunon dılədə arxaikə sıxanon, tarıxizmonən vırə qətəşone. Məsələn: Hişış hardə, qivış hardə, nəveydə bo əvəndə
Yaanki Jıqo bışi, bini arzın bə şinqə şedə. İyo bıə “hiş”, “qiv”, “əvəndə”, “arzın”, “şinqə” sıxanon xəbə doydən çəmə xəlği tarıxiku.
In sıxanon de kustarə kaştevonəti, qitəvonəti əloğəynin. Əncəx jıqo yolon sıxanon assosiativə-məntığiyə molyət conine iyən həmohanqe deçəmə ımrujnə ruji. Yolon sıxanon iyən məsəlon bə i sə anqılin de tolışə xəlği, deçəy reqional tarıxi ğoym-ğoymi band bıə hıkmdoron, sərkərdon, şəxsiyəton. Məsələn: Əbosış bə taxt vində, Nadirış bə ğındəğ.
Tolışə m əholi ğeyri-sabitə subtropikə h əvosot, çı vıron qəncinə faunə, tikrornıbıə florə, fısunkorə havzə dimə səşone ıştə v ırə folklorə nımunonədə. Məsələn: Avəqurə qıneədə duməzıncon dumi bə həvo rost kardeydən. Bənə jəjı teğış bekardə. Yolon sıxanonədə çəmə zıvoni şəhdi-şəkə, çəy reçinəti, rubeyəti, qırdəcələti, məcozinəti, obrazinəti, omoniməti, sinoniməti, antoniməti, de həmə bədii ifodə vositon bə ivırə beşeydən bə dim:
Az dardiku voteydəm, tı pardiku.
Qa zir bə şin, qa peş bə sin.
Bənə kulokə mori xışmin məbi..
Besonə Əğəcəfər. Beov, beotəş.
Yaanki: “Əmə voteydəmon amu, bıji, amu rujə hardeydə”.
Jıqo dədə-bobo sıxanonədə de ustoəti, de yolə sərıştə ifodə kardə bıə bə dini-islami dılisoxtə bandəti, kamilə imonə əhl bey. Sıxani rosti, vey vaxti mışkul bedə yolon sıxanon de məsəlon iyəndıku cobəco kardey. Çumçıko çəvon har dıqlə mıəyyən məğomədə bə yod omeydən, sıxan bə vırə eqıneydə. Əncəx vey vaxti sof-oşko zıne beydə ki, ın sıxan, ın frazə de qıləy əhvoloti, de qıləy jimoni vağeə əloğəyne, bəvədə ın yolon sıxan ne, məsəle:
Bə ezımi dast ğandeydəm, çəy lınq omeydə bəçımı dast.
Yaanki: Fel çı vəyuye, riz çı həy. Jəqo məsəlonən hestin ki, xəşəti (səlomətəti) həxədə resept doydən:
De purə luzi nə əhıtnin, nəən dənıbənışten.
Xun piyeydə, pəs bəhə, jen piyeydə, pəs bəhə.
Kali qılon xəlği yumorə fami ifodə kardeydən:
Bə Şəmətuk nəşışbən, nəho boçi harde?
Yaanki: Rujə nıqətomonən bəbe, çəsonə nəhomon, qınoye.
Kitobədə ımrujnə tolışə şairon ıştənxosə aforizmonən vırə səşone. Məsələn:
Bə Cəmoli sə bəvədə nışte, şalmon eqıniye, çəy jenış kışte. (Z. Əhmədzodə)
Hiç zındənim, bəs keynə tı merd bəbeş?(Vəlişah )
Mamu, vəse, boy həni tı ko məkə. (X. Tolış)
Kitobi iminə nəşrədə çap bıə, çe bandi, aroni tolışon zərfəton əks kardə yolon sıxanon iyən məsəlon de kali ruşinfikə boon tovsiyə ixtisor kardə bıən bı nəşrədə. Həmçinin sıftənə nəşrədə folklorə nımunon qırdə kardeədə bə mıəllifi dastək bıə, koməq kardə, məslohat- tovsiyə doə insonon: Xanəli Tolış, Tofiq İlham, Adəm Əhmədov (rəyon Masaloni di Ğızılıvo), Umbulbani Həşimova (r. Masalonidi Mədo), Mutəllim Həsənov (r. Masalonidi Bədəlon), Əli Əliyev (rəyon Ostoro di Arçon), Xalid Məmmədov (rəyon Ostoro di Siyoku), Əbulğasım Qasımov (r. Lankoni di Qamətuk), inəm Quli Cəbbari kinə nomonım kəşəbe, mınnətdorəti kardəmbe bəvon. Haliyədə boçəvon bımiyon Xıdoku rəhmət, bo bəyjiyon Xıdoku şəfqət piyeydəme.
Bə əhandon edaştə bıə 2-nə nəşrədə xəyli ziyodon kardə bıən həm yolon sıxanon iyən məsəlonədə, həmən ağılbılovonon iyən zıvonarıştonədə. Bı koədə b əmı koməq kardə ç əmə nomdorə şairə boon-Nəriman Əğəzodə iyən Baləddin Veşo (Lik) ğısdoğə təşəkkur kardeydəm. Çe kitobi latinə qrafikədə bə ruşnə beşeədə mislış nıbə yolə zəhmətkəşə 2 kəsi: bəçəy şəxsiyəti hejo yolə hurmət, xoşə m ınosibət nişom doə nomdorə şair, ədəbiyotşınos, sıxani həğiği mənoədə çımı mıəllim bıə bə Allahverdi Bayrami iyən "Leninçi"/"Lənkəran" qə- zeto, Zabil Mədoji "Millət mıni məsdəni", E. Əhədovi ""Tolışon dınyo" kitobono, interneti səyfono yolon sıxanon qırdəbıkə, bı kitobi əlovə bikə, təkmil bıkə, ın kitobi nəşri məsul filoloq-tərcuməvon İradə Məllikzodə minnətdorim. (C. A. Əliyev)
Kitobi bə dərhəl omeədə, de tojə materialon qəncin beədə, çap beədə, pevılo beədə vey yolə zəhmət hestışe İradə dodo. Xıdo bəy xəşəconi bıdo!
Allahverdi BAYRAMİ
