DANQOLONƏ
Əvəsori hənəkonədəy. Əyuə toğədə ya co qıləy teğınə doədə pəydo kardedən qıləy dırozə sırafə teğ, yəni sekel. Ə sekeli jıqo bə zəmin eqətedən ki, tijə tonəş mandedə bə həvo. Hənəkbıkə əğıl şinə dambulə əyu qətedə bə dast, çə sekeli peyo, ıştə bılındi məsafəku şodoydə bə sekeli sə ki, ejənı bəy. Ki dambulə əyu de ğaydə bə sekeli sə ejəne zınəşe, ə sekel çəy bedə. Ya ne, ejəne nıznəşe, dəboxtedə, hənəko beşedə. Nubədə kom əğıl bedə, esənəy əv cəhd kardedə bə teği sə dambulə əyu ejəni. Ha jıqo hənək dəvam kardedə. Ta i kəs mandedə, əv ğalib elan kardə bedə.( Ejənə əyu vırədə co hırdə ləlqılən be bəzıne)
PILPILƏNƏ
Pıl çiçe? 30-40 sm dırozi, dı tərəfə tij kardə bıə çulə. Pılpılinə hənəkiən hestışe curəbəcurə ğaydon. Iştə zınəyon bəşmə bıvotım:
Sıftə-sıftə hənəkəvonon çı yəndıku 4-5 m məsofədə bıə dıqlə sərostə riyə kəşedən. Hənəkbıkon bəpe ıştə lınqi çı dıqlə riyə arədə bə biton nınən. Hənəkəvonondə qıləyni şodoydə pıli çı dıminə riyəku bə biton. Riyə dılədə bıə hənəkbıkə deştə dırozə ləvo ə pıli bə nışonə (bə muzin) qətedə, ğandedə dumo əy. Jəy zınedənibu, ozode, beşedə çı hənəkədə. Ehanə jəy zınedəbu, ıştə ləvo peqətedə bə pıli tijə tərəfiyo qıləy jəydə, votedə:
- İminə kərə, ha Xıdo!
Pıl bə həvo vaştedə, hənəkəvon de zupuri dıminə ləvo jəydə həvoədə bə pıli. Pıl pəredə çanədə bə nav, şedə çe pıli tono iyən jəydə bə pıli de tovi, votedə:
-Dıminə kərə, ha Xıdo!
İyən bə həvo rost bıə pıli jəydə de ləvo zupurinə zərbə. Pıl iyən pəredə bə nav, seminə ləvo jə bəpeştə hənəkəvon votedə:
-Seminə kərə votedəm, Xıdo!
İyən zumandə zərbə jəydə deştə ləvo bə həvo rostbə pıli. Pıl iyən pəredə bə nav. Bı səfə hənəkəkə şedə pıli peqətedə, pıli eqınyə oxonə nuqtəku deştə qəm-qədəmi aşmarde-aşmarde omedə ta bə sərostə riyə kəşə vırə. Ehanə həminə məsofə ta navədə bıryə şərton əsasən filon ğədəır bedəbu, hənəkədə ğalib hisob bedə, ya ne, hənəkədə beşədə, hənək de co kəsi dəvom kardə bedə.
Pılpılinə hənəki marağınə varianton veyin. Qıləy əve ki, pıli de zupuri jəydən bə diyəroə məsofə, hənəkəvon çə həminə məsafədə pıli bə həvo ğandedə bə dıqlə riyə arə. Riyə dılədə mandə hənəkəvonon bə mərənqonə ğandə bıə pıli de dırozə ləvoon oqatedən, de zupuri bə diyəro jəydən, dumu pıli vitə hənəkəvoni ha jıqo qordınedən. Hənək pıli tovə mərənqonə eğande dəvom kardedə. ( Pılpılinə hənəki co variantonən hestin.)
XAN-VƏZİRİNƏ ( XAN-XANİ)
Əsasən yolon əkəyn in hənəki. Hənəkbıkə nıbeədə cəlb əkəyn hırdənonən. Sıftə Xani səçınedən. Əvən vəzir, vəkil, cəllod, fərroş əvıjni. Dı nəfər şaki ( şikayətbıkə) bə miyon əvoy. ( Əyən bıvotım ki, har kəsi olətən fərqin əbi. Məsələn, Xan sı tanəkəy, vəzir, vəkil kavu, havzə, cəllod siyo, şakiyon zard...) Xan ulkə vəziyyəti qılə-qılə xəbə səydə vəziriku, vəkil ya təsdığ kardedə, ya vəziri bə du bekardedə. Dıqlə şaki bə arə vardedən. Əvon qılə-qılə de vəkili vasitə qəp jəydən ıştə hal-ğəziyyə. Çımon qəpədə oşnə bedə ki, vəzir-vəkil rışvə səydə, ğohumbazəti, tərəfkeşəti kardedən.
Xan cəzo təyin kardedə, cəllod bə vırə rosnedə, ya fərroşon icro kardedən. Cəzo novon curəbəcurə bedən:
Bışi hamsiyədə kaq-bili bıdız biyə...
Bışi bitonədə bənə şəğoli bızuz, ( bənə qo bıbel, bənə həy bızır, bənə suki pehand) boy...
Bışi fılonkəsi dast-lınqi dəvast biyə bə potşo huzur...
Bə fılonkəsi da lıppoğ bıjən...
Xani bığət bə kul, bınovon...
Ha de jıqo sırə-huyə (nimə bə ciddi, nimə bə zərfət) hənək dəvom kardedə. Ta hənəkbıkəyon sıst bedən, xan, vəzir-vəkil istefa doydən. Sufrə oəğandin, kədə qılvoniyə ku, bıştə, pışt, bə tənu ehaştə biə kijə, kəfşəni jivoon, bə dizə noə bıə moyon, çəkeon, kırçə polo, tənuyə nun ( ha jıqo çərəzon, xorəkon) bə miyon əvoy, əhəyn, dəmonə aləfə çayon peəşomin, sənibəton şuru əkəyn bə Xan-xani hənəki. Sənibəton tojə Xan səçın əkəyn, əvən tojə vəzir-vəkili...təyin əkəy. Çumçıko tojə Xan əcəbinə cəzoon tətbiq əkəy...
SINOVON (SONƏOVON)
Sonəovə hənəkon curəbəcurə şiklonədə dəvonə bedə: dastə sınov, peştə sınov, kəşə sınov, dimbəyjiə sınov, vəy sınov... Qolon, ruon nığılə vıron dənıştə əğılon mərənqobe. Səniyə qıli səvon, Ğafuri səvon, Şimşorə səvon... Marali xıl, Qamaşə ruy xıl...
Əğılon de sirə əmandin xıli sədə, bə kəllo ıştəni şoədəyn bə xıl ( bə səvon, bə ru) Bunum ki sıftə şodoydə ıştəni? Bəhsəbəhsbe. Jıqo qıləy bovə (mif) hestbe ki, ki ıştəni sıftə-sıftə bə nığılə-sərinə xıl şodo, Ovi Pəri ( Su pərisi, rusalkə, bəhriyyə) bəy ğısbət bəbe. Bə kəllo bə ov şodoy ıştənə məhorəton hestışbe: Kali əğılon bə luzo eəqınin bə ov. Kali qılon xıli əvəzi bə tənısqi eəqınin, səşon bə tul əbi, ya bə sıği əqıni.(Kinonən dənışdin, əmmo zoonku co.)
CUMHARDE
Ovədə bıə hənəkon - cum hardəyon çan curi:.
1) Ruy (səvoni) çı sə-bəsə sınov harde- oqarde.
Ki bəşe- rə obəqarde, filon mıkofoti bəsde. Kali hırdənon bə huşkə dəşin, tovə oxoy sınov harde nəzınin, ya sıst əbin, dast-lınqışon qıc əbi- niməroədə əmandin, ya bə tasə hol dəşin, əvoni xilos əkəyn. ( In formədə sınov harde esə idmani qıləy nove)
2) Bə ovi nığılə vırə ( bə xıli bın) cum harde- çəyo de qəvi tul varde. Bə ruy bıni, ya bə qılımi, bə qoli- xıli ki ebəşe, ıştə lınqon qitə ebəkuey bə ovi bıni, obəqarde bebəşe bə ovi dim?
3) Ovi dılədə çəşəoj mande. Kion bə xıl ebəşeyn, ovi bınədə vəbəvə bəmandeyn, çəşon dıynən obəkan, ebədəsey bəyəndı?
4) Ki çand dəyğə ovədə mande bəzıne? Sərdastə saati diə əkəy, əğıl ıştəni şoədəy bə ov, ta nəfəs çanə rəse, ovədə əmandi. Ha jıqo ğalib təyin əbi.
5) Bəyəndı ov peşande. Qıləy əğıl çəşon oj əkəy , əmandi ovi dılədə, ə qılə əğıl bəy dedasti dılə, de dasti poşnə ov peəşandi , vəxt ənəyn, çandə tov vardışe? Ğalib mıəyyən əbi.
6) Yəndı səy bə ov eqəte. Dıqlə ıştənədə bıvotə əğıl əmandin ovi nığılə vırədə iyəndı səy bə ov dənoy pidəşone. Vey zumandə, çısqə əğıl, çəm-çum zınə əğıl bı hənəkədə ğalib omedə.
PESUTE-PESUTONƏ (PESTİ-PESTİNƏ)
In hənək hışkə vırədəən, ovədəən dəvoniyə bedə. Ovədə həniyən ləzzət doydə. Pışk qətedən 3-4, ya 5-6 əğıli arədə, oxonə çulə pəydo nıkə mıəyyən bedə. Bəy jıqo qıləy şərt noydən: Əğılon qılə-qılə bığət (pesut) Hənəkbıkə ovi dılədə çəşon o kardedə, de ovi ji omedə, dənışdə əğılon qılə-qılə dast jəydə (qətedə) "Pesutə bıə” əğıl mandedə bə kəno. Hənəkbıkə həmmə əğılon rə bıjəno, conış perəxedə, jəy nızıno, bəpe ovədə bınəvi...Ha jıqo oxonə hırdənən qətə bedə. Hənək sə bəpeştə sənibəçəton bərpo bedə.
MƏRƏNCONƏ
Kinə hənəke. Qırdə kardedən soğaliyə poəon, ya hırdə qırdıliyə-panə şığon, eçınedən jəndı səpe. Pışk qətedən, sərdəstə təyin kardedən, əvən sıftənə hənəkbıkə səçınedə. Həminə sığə-soğoliyə kuə volo kardedən bə hənəki bino bınə votedən:
Tovə əmə ın sığə-soğoliyə kə bərpo karde, əməni qılə-qılə "bıjən (pesut)”
Mərəncoədə mandə kinə səhətedə çı həmroə kinon ki, əvoni qılə-qılə "bıjəni”. Əmandəniyə kinon vite-vite vaxt pəydo kardedən, ya mərəncoədə mandə kinə diyəro kardedən mərəncoku, tatibəsə sığon- soğoliyon noydən yəndı səpe. Bı vithavitədə, qətehaqəteədə sırə-huyə- çək-çəkeədə kinon kuəşon rə eçıne, mərəncoədə mandə kinə dəboxtedə. Hənək sənibəton bino bedə. Sənibəton kuə volo kardedən, mərəncoədə mandə kinə sənibəçəton sənıştedə çı kinon... Ya ne, mərəncoədə mandə kinə hələ kuə bəsə nomə hənəkbıkəon qılə-qılə bıqəto, ğalib bedə. Sənibəton pışt şodoydən, mərəncoədə mandə co kinə təyin kardedən.
CIZZ... (CIZCIZƏNƏ)
Zoə hənəke. Hənəki bino bıkə əğıl çəşon vi kardedə, peşt bə həmron mandedə, dasti noydə kəşəbınədə, jıqo ki, dasti dıləş bə biton oj bedə. Əmandəni- bə restə mandə hənəkbıkə əğılon qılə-qılə omedən, jəydən silli bə peşt bəvon , dast oj mandə hırdəni dasti dılə de zupuri . Sərdastə- çəş vi bıkə əğıl edəsedə bə dumo ki, bızını ın bıjən kibe? Hənəkbıkon həmməy votedən:
-Cızz!...
Ehanə silli jəkəsi etimol bıko, bızıno, conış rəxedə. Əçe zınəkəsi-silli jəkəsi noydən çəy vırədə, dumutono jəydən bəy silli... Ha jıqo hənək dəvom kardedə...
P.S. Tolışi milliyə əğılə hənəkon veyin. Əmə bə ğələm səmone kali qılon. Əmandəniyon hurmətinə bahandon bınıvışdin bə çəmə rujnomə. Mınnətdorbe çəməku.
Mıəllif: Camal LƏLƏZOƏ,
Redaktəkə: Allahverdi BAYRAMİ,
"Tolışon Sədo” rüjnomə, N: 02 (14), 2012
|
