HOLƏŞKE ( Holəşqə, kup)
So-bədə, boğədə çe qıləy barz-bılındə doy ğoymə xıçədə dırozə jiyə elaşkonedən. Çə jiyə tıkon dəvastedən bə zəmini 1,5- 1 m. mandəy bə qıləy 0,5 m dırozi mehkəmə çuy. Jıqo ki, həminə çu bo nışte mınasib bıbu, yəni nıştəkəsi tonon nıbıro, rohət bınışti. Jiyə çanə dıroz bıbu, anə hərəkətə mərəş vey bəbe; Hənəkbıkon bə doyku elaşkə jiyə tıkon dəvastəbıə çuysə nışte, jıqo-jəqo hərəkət karde HOLƏŞKE HARDE nom səşe.
I kəs holəşkeədə nıştedə, Çəy peşto mandəkəs bəy tov doydə; bə nav-bə dumo vite-vite hərəkət kardedə. Nıştə əğıl deştə lınqon voyvo doydə, surəti ziyod kardedə, "bə vo dəşedə- pəredə”. Dı dasti jiyə ğoym qətedə, lınqon sərost haştedə ki, surəti vəy nıstəni. Ha jıqo surət peqətedə, çı ton-bə ton, ta jiyə dırozi mərə qardedə, şedə bə nav- omedə bə dumo. Çe pəreku odəmi dıl mandə bo tıpe: şoy-şoyku, həyəconiku.Odəm çanə bə bılindi rost bedəbu, anən vey şo əbi, təmşo əkon bə çuş əvəy.
Holəşke hardən nıştəco ya bə səpo.Hənəkəvon ıştən bəştə çuysə enəmedə-rost bedə, surət peqətedə. Ya nıştəco hevuj, dıjd bedəbu dı kəs yəndıtono, ya dıkəs bə səpo yəndıco holəşke hardedən. Dıkəs bə ico nıştəcoədə lınqon oşande-oşande, ya bə səpo beədə de rostbe- nışte surət peqətedən. Pəvəndiyon bə ivrə holəşke harde bə nom əbi. Holəşke hardeədə mahir bıə əğılon , kinon- vəyuon de anqıştə nişo ədəyn.
LƏVO-LƏVONƏ
Hənəkbıkon hay dastədə sazə dırozə ləvo bedə. Dı kəs bə mıbahisə eəqınebu, yəndı zumandəti bə miyon ənəyn. "Bunum bıjən-bıjənədə ki calde, zırəke?” Sərdastə təyin kardedən, əv sudyə bedə; Sıftə hənəki ğaydon bəsə dənoydə:
-Bə sə, bə luzi, bə jikışdi ləvo jəy, ləvo pekoe əbıni. De rıki qonə zərbə jəy əbıni. Ləvo jəy bəbe bə kəşon, bə lınqon, əsasən ləvo bə ləvo jəy bənine. Jıqo bıjən ləvo rəqibi dasto eqıni. Jəqoədə ğələbə ıştıne.
Çəyo hənək bino bedə. Rəqibon bə iyəndı ləvo jəydən, Sərdastəən bə ləvo bıjənon nəzorət kardedə, xalon aşmardedə. De xal hisobi bardəkəs, ya zərbəku həmro ləvo dasto eğandəkəs ğalib omedə.
FIRSE-FIRSONƏ
Voşə məcolonədə, əvəsori, pozi seymonədə qovonə- moləvonə əğılon vey piyə pişəbe fırse-fırsone. Xandəxə səyku bə ji –bə həmo lınqi bə nav- lınqi bə dumo ənəyn bə səpo əfırsin.Tərozəti oqəteyro zono şat , kəşon oj əkəyn ( quya pəredən) bənə ıştənpərə de kon surəti əfırsin. Fırse-fırseədə mahir bıəkəson həni kon fəsonon nişo ədəyn, əmma bə zəmin nəqınin.
Çokə səkıştə səyo sırafəpustə şım tankarde, ya kəloşə lınqəğab sərfbe. Zımsonədə ın hənək biyə kuti dəvoniyə əbi.
PARDİ OVAŞTE
Voş vey voə seymononədə xandəxon, kanalon, cuon, ruon pur əbin de ov- ovəyzi. Bo bardı-varde, bo şe-omero çəvon kuti pard ənəyn. Olaxtə do, ya dıroz kardəbıə sırafə çu səpe ovaşte çətin iyən vahimənin bedəbe. Pedatedəş larzə, lanqə çuy səpe, jitono ovəyz de ğıj-ğıji şedə, odəmi sə bə qijlə omedə. Esə boy ovaşt! Hejo iyo əğılon qırdə əbin, mərc əqətin, sərdastə təyin əkəyn, əv sudyəti əkəy, oxoədə bə ğalibon hədiyyə ədəy.. "Bunum ki obəvaşte ?” Ciqəmandon ya bə isə, ya de təhəri oəvaştin, tarsəvonon ya pardiku bə ji qulu əbin, ya hiç pardisə peənətatin, əmandin çəton ru.
"MAŞİN POME”
Kuzə sırafəluə zımıstoni beşə vaxtonədə qədə hırdənon kardə hənəke. Dıləş təyli bıə zımıstoni peyəqətin, bəy ter dəvastin, de sıği, soğali, huşi, de ancəvəri pur əkəyn, əşıkırnin roon çı sə - bə sə, quya "kə dutedən”, de "maşini” kəy dutə materialon kırnedən. Ki "maşini” rəyrə pur əkəybu, bə "mənzil” rə ərosnibu, ğalib əv hisob əbi.
ASPƏTOJNƏ
Aspətojnə çe ğədimiku mandə hənəke. Aspon çı tolışon jimonədə tobə esətnə vaxton mehkəmə vırəşon qətə.Tolışə məholi bandə vıronədə, ya Aroni Tolışədə asp tolışi təsarufatədə əsosinə peştdəhaştə həyvon, loziminə diləq bıə.Təbii ki, cıvonon arədə de asbi əlağənin bıə vey istifodə kardə bıə hənəkon hestin. Çəvonədə qıləyni ən nominə hənək aspətojnə hisob bedə. Roste, qomuştojnə, hə-uloğtojnə iyən sair penıştə həyvonon əlağəynə bıə hənəkonən hestin. Əmma bə asbətojnə hiççi ərəsni.Imon həmməy de şəraiti, de jimoni, de heste- ni əlağənin bıə konin.
ƏNZƏLİ
Nəvuzə idi ərəfədə, daştonədə, kəfşənonədə ın hənəki əkəyn əğılon de dastə. 4-7 əğıl qırdə əbi bə ivırə, ya pışk əqətin, ya qıləy sərdastə təyin əkəyn. Ya de nubə i kəs eyənəmi, ıştə daston dəhaşti bəştə zono, enəməco əmandi. Əmandə əğılon de sərdastə yoliyəti enəmə əğıli dumo əvoyn, daston ənəyn çəy peştisə , əvaştin çəy kəlləku. Har dəfə ıştəni şodoyədə çe "Ənzəli” pehandəyonədə i sətır əvoti. Har kəs ıştə votə sıxani məzmunu bə əməl əvəy. Ha jıqo bini oroxnə əğıliən ıştənış şodoy, sə be.
"Ənzəli” pehandəyon 3-4 variantədə əbi. Həm bə tırki əvotin , həmən bə tolışi.
"ƏNZƏLİ” pehandəyon tolışə variant:
Ənzəli, ha Ənzəli,
Dıədə i xan Əkbəri.
Seədə dəbəsuen dasti,
Çoədə bəjen dımbızi,
Pencədə penışt, məmand,
Şəşədə i dast bığand,
Haftədə dast bıqıni,
Dovnə fılon nıqıni.
Haftədə dəvard səpe kolo,
Nəvədə bıkə quqqulu,
Dadə bız şe bə buston,
Bustonəvon cındo be,
Ğandışe sığ dumu əy,
Çı bızi lınq pandome,
Ha hırnızi, hırnızi,
Məkə demı mızmızi,
Kolo peqət, se kərə bıqard,
Bıjən əməni xos-xosi.
"ƏHZƏLİ” pehandəyon tırkə variant:
Ənzəli , ha ənzəli,
İkidə bir xan Əkbəri,
Üçdə sığal çəkərlər,
Dörddə dımbız əkərlər,
Beşdə minim, ya düşüm?
Altıda ikiəlli!
Yeddidə əl dəysin,
ətək-mətək dəyməsin!
Səkkizdə papaq üstə tullanmaq!
Doqquzda quqqulu, quq qu!
On deyəndə keçi girdi bostana,
Bostançı onu gördü,
Tulladı bir daş ona.
Keçinin qıçı sındı.
Ha hırnızi, hırnızi,
Papağın içi qırmızı,
Papağı götür, üç dəfə fırlan,
Vur bizi, ha vur bizi!
("Ənzəli” mətnon bərpo bıkə Xanəli Tolışe)
Əğılon həmməy "Ənzəli” pehandəyon hande-hande peştisə vaştə bəpeştə Enəməkəs əştedə, kolo peqətedə, se kərə qardedə, çəyo ə kolo ğandedə dumo hırdənon, qılə-qılə jəydə de kolo əvoni. Təbii ki, əğılonən jıqo-jəqo vitedən ki, əvoni jəy nızının. Jəş zınebu, hənək sə bedə. Sənibəton lozim bedə hənəki bino karde.
Esətnə co əğıl enəmedə. Hənəki ğaydon tikror bedə. Qıləyən şərt ıme ki, hənəki nimədə enəmə əğıl dəqiş bey bəzıne. Ki şodoy zındəni ıştəni enəmə əğıli peştiku, ya enəmə hırdəni peştisə noə bıə kolo bə zəmin eğandedəbu, həminə əğıl cəzo səydə. Enəmə əğıli əvəz kardedə, mandedə çəy vırədə. Əmandəniyə əğılon çəy səpe vaştedən.
Hənək zırəkəti, məhorət, cıskəti tələb kardedə. Məxsusən enəmə əğıl bılındəy, barzı-bolonin bedəbu, hənək tikəyən çətin bedə, çəy səpe ıştəni şodoy lap çətin bedə.
Şuxəti, zərfəti çı hənəki ən çokə cəhəte.
LO PƏR
Vey marağınə hənəke. 4-5 əğıl qırdə bedə bə ico.Sərdastə təyin kardedən. Sərdastə jıqo qıləy şərt noydə:
- Kon əğıl bə çımı sıvolon səhi cəvob nıdo, bəy cəzo bədom: lıppoğ bəjemon.
Hırdənon mandedən bə sirə. Sərdastədə bərkədə votedə:
- Lo pər!
Lo pərə kijəyəni. Həmmə votedən: Lo pər!
-Kuməyjə pər! Votedən: Kuməyjə pər!
- Kafte pər! Votedən: Kafte pər!
Sərdastə ikərədə votedə:
- Qo pər!
Bə "pər-pəri” vote pemujə əğıl cəvob doydə:
- Qo pər!
Hırdənon həmməy sıredən. "Qo pər” cəvob bıdə əğıli vardedən bə miyon. Ha hənəkbıkə deştə yolə anqıştə "çırtmə” jəydən bə miyonədə mandə əğıli vo kardəbıə cılımi. Sırəçəkkə bə ərş bılınd bedə. Hənək de tempi dəvom kardedə. In hənək əğıliku oğoəti , dığğətəti tərbiyə kardedə.
AŞIĞ-AŞIĞONƏ
Hənəkbıkon hay qıləyədə pəsi zono aşığ bedə: qıləy, dıqlə, ya tikəy ziyod. Aşığon de restə noydən zəminisə. Iştən mandedən de nubə aşığonku diyəroədə, de killə ( səqqə) ğandedən bə restə noə bıə aşığon. Ki diyəroku sərrost jəy zınedəbu çı aşığonədə çand qılə, çəye, bardedə. Killə (səqqə) bə restəyon kon məsofədə mandedəbu, iyən bə əmandəniyə aşığon ğandedən, bardəkəs bardedə, nıbardəkəs dəboxtedə.
In hənək bə "VİZ-VİZONƏ” hənəki oşedə, əmma fərğış veye.Aşığ-aşığonə hənəkədə əsasinə şərt aşıği çe curə şodoyədəy.Əy bə hosto tonə nışande, aşıği Toxan nıştıye. Aşığış Toxan nıştə hənəkəvon diktə kardedə ıştə piəy bə rəğibi.
Aşığ-aşığonə hənəki hestışe çan qılə varianton. Qıləy hənək jıqoy (I): Həmmə hənəkbıkon bərobər miqdorədə ıştə aşığon ekardedən bə qıləy tumbərə. Jəydən bəyəndı, çəyo sə bəyji qətedən, aşığon həmməy təy kardedən bə zəmin, çiki killə Toxan nıştebu, aşığon çəyin. Dı kəsiku toxan nıştəbu, baxş kardedən. Tumbərə sənibəton pur kardedən, ha jıqo hənək dəvom bedə.
Çı hənəki co variantışən heste (II): Səqqon( killon) mandedən dastonədə, har kəs 1-3 aşığ şodoydə bə tumbə. De sərdastə işarə de nubə killə (səqqə) şodoydən, çiki aşığ Toxan nıştebu, tumbədə 1-2 aşığ bekardedən- doydən bəy. Ha jıqo hənək dəvom kardedə ta tumbədə aşığon sə bin.
(dumo hısteşe)
Mıəllif: Camal Lələzoə.
Redaktəkə: Allahverdi Bayrami.
"Tolışon Sədo” rüjnomə: 01 (13), 07 yanvar 2011
|
