ƏBDULRZA ƏHMƏDOV-85
De cəsorəti vote bəbe ki, çı Azərboyconi ( həmən çı Tolışi) ədəbiyoti conıbə vəsləbə bo əğılon nıvıştəbə şeiron -əğılə şeiron. XX əsri 30-90-nə soron bə tolışi nıvıştə şairon Z. Əhmədzadə, M. Nəsirli, Xanoğlan, Qüdrət, Abbas Quliyevon i.c XXI əsri nominə tolışə şairon Vəlişah, Tofiğ İlhom, Xanəli Tolış, Əli Nasir, Cabir Nəsir, Camal Lələzoə, Nəriman Tolışi, Baləddin Veşo, Huccətolla, cıvononədə Samirə Əmiri, Pərviz Həkimov, Vuqar Mirzəzodə i.c. kəson ofəyəvonətiədə əğılə şeiron muhumə vırə qətedə.
Məxsusən 85 sinninə nominə şairimon Əbdulrza Əhmədovi əğılə şeiron deştə soyəti, sadəti, səmimiyəti, elmiyəti nəzəron cəlb kardedə. Ustod Əbdulrza əsosinə bo yolon nıvıştedə, heca ijən əruzədə, klassikə şeiri ijən aşıq şeri janronədə, lirikə, satirikə, fəlsəfiyə məzmunədə çok-çokə şeiron, ğəzəlon, ğəsidon, mərsiyon edaştəşe bə bıhandon, ğəzənc kardedə çəvon dılə sıxanon, dıvo-sənon. Im ıştə vırədə.
Hestışe həmən bo əğılon nıvıştəyon, həm orijinalə şeiron, həmən iqtibason, tərcumon. Hejo şairi “Vılə çanqə” ( B.2004, 60 səh) şeirə kitobədə dərc bıəyon çımı fiki təsdığ kardeyo hestışe kifayət ğədər fakton. “Amburə do”, “Hulə”, “Əyu” , “Vote əvəsor oməy” soyə, səmimi nıvıştəbə, məktəbonədə tolışə balon, cəmiyətədə yolon zıvoni əzbərbə əsərin.
“Amburə do” şeirədə Ustod çəmə Tolışi vişə əksər doonku bəhs kardedə: Kusef, hulə, hındəmo, ser, siyoqılə, uləs, vən, viz, inci, əno, bəlel, kıv, vızım, ... Tolışi məişətədə, təsərrufatədə amburə doyku tumo kardəbə aləton həxədə zınəy doydə: hiyə, bılanq, şonə amburədə soxtə bedə, təvə, bor, pələ duməon amburədə duz kardə bedə. Şair bə amburi tərifatən doydə, çəy xəyrinə əloməton təsvirən kardedə, çəy həxədə elmi məlumaton rosnedə bə bıhandon:
AMBURƏ DO
Boy dəşi bə Tolışi vişə dılə,
Diə bıkə bə bemə don qılə-qılə.
Kusef, hulə, hındəmo, ser, sioqılə,
Konco heste jıqo bolə, purə do?
Uləsə do, vənə do, amburə do?
Kujkaq beşo, bınəvo vişə kəno,
Don dılədə, lonədə moğnə bəno.
Çı don rəvoşe viz, inci, əno,
Bəllə do, kıv, çı vişə har curə do.
Hiə, bılanqi, şonə do, amburə do.
Ro dəqıno, i kərə bə vişə boyş,
Bo ezımi, bo hışkə çilə qoroş,
Kəşkəşinə, xolinə do bıbıroş,
Bə zəmini qıneədə de burə do,
Kon vişədə heste ın amburə do?
Lozim bedə ambur bo har əməli,
Də çuy sərost kardən təvə, hor, pəli.
Beəy bə vişə qınedə kəçəli,
Sırafə do, panə do, ur-urə do,
Don dılədə vəyə do, amburə do.
Qa pemedəş bandi sədə, kəmədə,
Qa bemedəş hışkiyədə, nəmədə,
Bə kam bedəş, mandəm ıştı ğəmədə,
Diə məkə bə kuloki qurqurə, do,
Sinninə do, kanə do, amburə do!
Isən hejo ve kon betı şedəni,
Tı nıbeədə kali kon duz bedəni.
Hiç qılə çu ıştı vırə doydəni,
Iştı bındə kubız jedə curə, do,
Osonə do, qonə do, amburə do!
(s. 9-10)
“Hulə” şeirədə ustodi aliməti- bəhs kardə movzu həxədə elmiyə məlumaton bə miyon noy bıhandon heyron kardedə. Tolışi vişonədə bejənə 12 nev hulə nomə qətedə bı şeirədə: bırz hulə, siyo hulə, tırşə hulə, Əbosə hulə, xıyo hulə, şəlem hulə, simnə hulə, zardə hulə, savzə hulə, şəğolə hulə, narambu, lətənzi... Şairi ustoəti, məhorət bəvədə ki, ın elmi zınəyon de şeiri zıvoni, de poetikə normon, de nəzmi ğaydə-ğanunon ifodə kardedə:
HULƏ
Hulə, ambu çan cure,
Ha soədə heste, pure.
Hulə xeyre bə coni,
Mandedə bo zomsoni.
Hardedən kədə, koədə,
Pozi, zomsoni voədə.
Bırzhulə voədə rəsdə,
Ho bedə, doədə rəsdə.
Syohulə ləzətine,
Bo ğıç jeyən çətine.
Tırşəhulə suə kardən,
Əy zomsonədə hardən.
Bəhə Əbosəhulə,
Bığand çəy puşi qullə.
Xıyohulə ho bedə,
Ğıymətış boho bedə.
Şəlemhulə ovine,
Bənə şərbəti şine.
Simnəhulə meyxoşe,
Ləzətədən ve xoşe.
Zardəhulə ki hardə,
Odəmi dıli bardə.
Xavzə ambu rəsedə,
Orızedə, ho bedə.
Şəğolə hulə bıçın,
Su bıkə, bə niə dəçın.
Narambu ve qırdule
Çı səyku bə po pule.
Çəmə lətənzi təmi,
Ədəni hulon cəmi.
Ha hulə vaxtış heste,
Ki bəho, bəxtış heste.
(s. 21-22)
“Sef” cəmi 5 bəndədə ibarətbə şeire, yəni həcmış kame. Əmma vəzmine, məno-məzmunış nığıle, vəznış qone, sanqine. Sef muğayisə kardə bedə de xəşə coni, de xomə şoni, de ğəndi-şəkə... Şair Tolışə maholədə bemə bə şəş cur sefi tərifat doydə: kırçə sef, xəvloə sef, sıə sef, kusef, telə sef, tırşə sef. Hətta sefi perosne, heyve karde, oko doy resepton, məsləhətonən doydə:
SEF
Sef hardəkəsi cone,
Jıbızın, xomə şone.
Bə sefə do diə kardən,
Sori dırozi hardən
Sef heste, xırçə sefe,
Çəy hardəkəsi kefe.
Xavloə sef harde pidə,
Qəvədə orızedə.
Sıə sefi vırəş coy,
Təmiz de ğəndi icoy.
Kusef tikəy meyxoşe.
Vırəş çəmə Tolışe.
Telə sef jəqo vəc ni,
Bo sefçəqi bevəc ni.
Tırşə sef məhə sıftə
Bəbeş ləzətdə, kefdə.
Əqər sef pidə harde,
Binokə telə varde,
Əvoni ğələm bıkə.
Iştə soədə cəm bıkə.
(s. 23)
“Əyu” şeirədə şair əyuədə hozı kardəbıə sufrə məmulaton, Tolışi mətbəxədə oko doəbə dəhor, rıb, basmə resepton doydə. Əyu bə insoni doə xəy-bərəkətiku qəp jəydə. Danbulə əyu, maşinə əyuku bəhs kardedə:
ƏYU
Əyu təmi zındəmon,
Çəy tırşiku dod-əmon!
Əyuə do eşandədə,
Çəy kırtəğə ğandədə,
Rəsə əyu emedə,
Eşandəkəs omedə,
Əvoni qırdə kardə,
Bə qəv şododə-hardə.
Dambule əyu yoli,
Tırşə zəqqoy çəy koli.
Kol-koli ki hardedə,
Qəvi cuncin kardedə.
Ekə bə lokə bıhor,
Bıkə nemekə dəhor.
Maşinə əyu hırde,
Ranqış təlxe, olırde.
Har qılə əyu şin ni,
Har əyuən tırşin ni.
Əyu patdən bo rıbi,
Bızın, xəbədo bıbi.
Rıb şedə, mandə basmə,
Ğabədə bedə hasmə.
Dandoni kıl kardedə.
Dıli sə hıl kardedə.
Əyu xəyrışən hese,
Bıvindoş xorək sese,
De tırşi bəvaş bə təm,
Bome bə ləzət, bə təm.
Bo ve dardi dəmone,
Bo ve çarə səhmone. (s. 23)
Sori semonon barədə şair əbıni ki nınıvışti. Əvəsor, tovson, poz, zımson tarif, tərənnum kardə bedə, bə semonon məxsus hənəkon, ritolon təsvir doə bedə. Çəmə tərtib kardə “Honi çəşmə” (əğılə şeiron) kitobi “Semonon” vəslədə tosə 20 şairi əğılə şeiron doəbə. Kali qılon bəyəndı oşonən, kali qılon yəndıku fərq bıdonən məno-məzmunədə, uslubədə, ifodə tərzədə ımon hay mıstəğılə əsərin. Ustod Əbdulrza “Vote, əvəsor omə” deştə soyə-səmimiyəti, əvəsorə semoni bəştəxas rımuzon, ritolon təsviri, deştə tarif-tərənnumi çə şeironədə fərqine, vəzmine, xoş omənine:
VOTE, ƏVƏSOR OMƏ
Ruədə ov bə nır-nıre,
Vote, əvəsor oməy.
Vənəşən sıre-sıre
Vote, əvəsor omə.
Doon livə okarde,
Çimən kavu, sı, zarde.
Əlenqon xəbə varde,
Vote, əvəsor omə.
Beşo bılbıli sədo,
Vılən ətrəbu bədo.
Bə bılbıli vılə do
Vote, əvəsor omə.
Kinon dastədə dəpe,
Beşən çiməni səpe,
Şonəpəpu bə qəpe,
Vote, əvəsor omə.
Pərisqili bı tondə
Şinə mahne pehandə.
Har kujə curi handə,
Vote, əvəsor omə.
Əvəsor ranqbəranqe,
Ha sor se ətrə manqe.
Əbdulrza bə vanqe:
Vote, əvəsor omə.
(s. 28)
Ustodi dınyo nominə kitobonku peqətəbə iqtibason, məşhurə təmsiləvononku peqordınəbə tərcumonən de marağı handə bedə.
Çı M.Ə.Sabiriko “Doon bəhs”, ”Lo iyən lus”; A. Şaiqiko “Bız”,”Suk”; İ.V.Krıloviko “Cırcırəhand iyən mujnə” i.c. peqordinəyon çanə bini bə dıli nıştə şeironin ki, məktəbi tədbironədə ımoni əzbər bıkə , isət 50-60 sinninə merdon-jenon (Əbdulrza muəllimi şoqirdon) yodo beşedəni, hətta boştə əğılon, nəvon ehandedən çəy ın şeiron:
DOON BƏHS (M.Ə.SABİR)
Sefə do, bəlelə do, nərot de holi,
Kardışone qəp-qələci bol-boli.
Sıftə de tarifi beşe bəlelə do,
Vote: Bılındim, sırafim, nime to.
Bandon ərəsnin bəmı, səy rost bıkon,
Layıöim, demı boğonən noz bıkon.
Çımı sə vindon rəsə bə osmoni.
Soğnə eğandəm çanə bə har toni.
Rost bıbu vo, lap jığo tufon bıbu,
Hiç mıni ğat karde əzıni de zu.
Yolə nəhənqim, bəşiku bə bıni,
Avəvu arışte əzıni mıni.
Sefə do məsəşe, bəy doşe cəvob:
Iştəni vey tarif məkə, ha kəxob!
Diə məkə ğamətiniş, ğəddiniş,
Iştı bəmı to be hələ həddə niş!
Bəlel tikəy bəlləqılə vardedə,
Əv həmmə ğısmət bedə, xuq hardedə.
Bəmıku bo harde çokə sef heste,
Iqlə əçəy ranqı ki vinde vəse.
Ətrə bu doydə bənə şəkə şine,
Ləzətine, xoştəmine, ğəndine.
Nərotə doy zınəşe ın qəp çiçe,
Vote: Səkən, ın votəyon qırd hiçe.
Təylə sıxani məvotəmon əmə,
Zımsonədə quculi mandon həmə.
Sardə rujonən bomıno əvəsor,
Kavuyə cığəm sori dırozi ha sor.
De çımı çuy kardedə kə har odəm,
Ki pidəşe, bəy kəybə-pencə doydəm.
Zımsonədə sutə ezımim bo kəy,
Ve qınyedə çımıku bo xəlği xəy.
LO İYƏN LUS (M.Ə.SABİR)
Tıkədəş pay pəni qıləy siyo Lo,
Pepərəy şe-onışte bə qıləy do.
Lusi vindışe əv, oməy çəy tono,
Jəşe sə, nışte əv çı doy jintono.
Erəxəy xəyli vaxt əyo ji-bəpe,
Mır-mırış karde bə lo səmti- səpe.
Vote: Əhsən bıbu, Lo əğə, bətı,
De çokə ədəbi nıştəş əyo tı.
Rəvoşin karde ın çimən de ome,
Çımı dıl şo be iyo deştı ome.
Vey ğəşənqiş, əcəb çidəş tı bə çəş,
Jıbızın ki, lap bənə vəyşti kijəş.
Heste ranq-risinə avşumə mu,
Bədnəzəriku conı diyəro bıbu.
Bo hande heste vey ğəşənqə sədo,
Bıhandoş, xəyli bəmı şifo bədo.
Lo okarde ıştə qəv, bıvotı “qa”,
Tıkədəş eqıniye pəniyə poə,
Lusi rəyrə həvoədə qəte pəni,
Vote ki: “Bənə tı axməx ni həni.
Dınyoədə axməxon ehanə nəbəyn,
Vəşi əmardin yaltəğon, çiç əkəyn?
(s.37)
BIZ (A. ŞAİQ)
Pisə-pisə rəşə bız,
Ha şoxonı ğoşə biz.
Coyli hico beməşi,
Bə bandı-ku peməşi.
Bəştı və beşo neçi,
Əzıniş karde hiççi.
Qələvonon çəş okon,
Bəmande dıqlə şoxon.
(s.39)
SUK (A. ŞAİQ)
Pipiqı sıə xunə suk,
Çəşonı mərconə suk.
Tı çiçe rə əştedəş?
Jəydəş ziqqə, kudəş kəş.
Çımı şinə conə suk!
Çəşonı mərconə suk!
(s.39)
CIRCIRƏHAND İJƏN MUJNƏ (İ.V. Krılov)
Cırcırəhand əvəsor,
Tovson handə beğəror...
Har vıli, livə səpe
Çəy nəvə vırə bəbe.
Çəş hejo dəpuşəbe,
Bə keyfi pemujəbe.
Xəbədo be bidəmon:
-Zomson omə, ay əmon!
Tovsonışən şə hədər,
Vıliku ni hiç əsər.
Mujnə tono beşe-şe,
De lovə bəy votışe:
-Hamsuə, tosə tovsoni
Noğo bıdə tı mıni.
Mujnə vote: - Tı oxo
Tovsono əkəyş çı ko?
Handedəbim az hejo.
Keyfım əbi saz hejo.
-Handedəbiş,-votdəş az?
Isə bışi bıkə raxs!
(Peqordın: Ə.Əhmədov)
Vırəşe, bınıvışdım, dınyo əğılə ədəbiyoti nominə nımunon ki, bə azərboyconi zıvon peqordinə bıən, ya Azərboyconi ıştən məşhurə əğılə şeiron ki, məktəbonədə tədris bedə, əğıliən, yoliyən zıvoni əzbəre, tolışi şairon çı yəndısə bexəbə tərcumə kardəşone əvon bə tolışi. (Muğayisə bıkən:)
LO İYƏN LUS
( Tofiğ İlhomi tərcumədə)
Tıkədəş pəni ruji iqlə Lo,
Pəredə nışdə bəsə barzə do.
Lusi vindışe əv, ome bə nez,
Səlomış doy, kardışe ve noz.
Jinton-jintono əy bə lo tərəf,
Xəyli diəş karde bicə cişərəf.
Votışe: Əhsən bətı, əğə Lo!
Əcəb damedə bətı bətı barzə do.
Çı çok dərosinə tı çəmə çimən,
Qıləy behişt be lap bəmə çimən.
Zındəm ki, heste ve şinə sədo,
Şo bəbem tikəy bıhandoş bımo.
Çı sıxaniku şo be ın əğə,
Qəvış okarde ki bıkə əv “ğə”.
“Ğə” kardeyədə Lo boştə coni,
Əçəy qəvədə eqınye pəni.
Lusi ə pəni həvoədə qəte,
De tə`nəti bəy jıqoş vote:
“Bıə nəbəy dınyoədə sərsəğon,
Vəşi əmandi yəğın yaltəğon”
( “Kafte”, B-1993, s. 115-116) BIZ
(Tofiğ İlhomi tərcumədə)
Hay qitə çox, rəşə bız,
Həm dırozə rişə bız.
Colinə mənəv bandı-ku,
Tarsedəniş neçiku?
Bə ikkərə bəştı və
Beşo, çiç bəkaş, bıvə?!
Xəbə qətdə pəsəvon,
Bəmande qılə şoxon.
( “Kafte”, B-1993, s. 117)
SUK
(Tofiğ İlhomi tərcumədə)
Sıə pipiqı xunə suk,
Çəşonı mərconə suk!
Subh doy sədə mandedəş,
Barzə vanqi handedış.
Haştdəniş bıhıtəmon,
Bətı çiç bıvotəmon?
Ha çəmə ğəşənqə suk!
Çəmə xoş ahənqə suk!
( “Kafte”, B-1993, s. 118)
CIRCIRƏNƏ İYƏN MUJNƏ
(Bayrami tərcumədə)
Cırcırənə kefış soz,
Nəğməş hande tovson-poz.
Zizə livəyon haco,
Bəbin əçəy lonəco.
Kefış bə ərş beşəbe,
Səş yaman dəpuşəbe.
İ kərən xəbə rəsəy,
Zımson omə, kəybəsəy.
Har toni voa eqətə,
Vavazi kəybə qətə.
Benəvo mande vəşi,
Nıznəşe ki, bəy bışi?
Lovəş karde bə Mujnə:
-Hamsəti bə yod dənə,
Baxşkə demı zımhori,
De tosə əvəsori
Bıdə nımardım, boli,
Mujnə vote:- Dədəli,
Tovsonədə bəy biş tı?
Ko-pişə çiçbe ıştı?
-Boğçə vılon livədə
Handedəbim bəvədə!
- Tovsono handedəbuş?..
Esət raskə, cınbəduş!
(“Votəme, votəmni”, B-2014. s. 112-113)
Məqalə bınıvışt:
Allahverdi Bayrami
05.06.2015 Masalli, Mədo
