ya çı assimilyasiya çanqo çoknə berəxəmon?
Tolış - folklori xəzinə
21-nə əsri 15-nə sorən oməy! Tolış jidə! Qirəm, bımi “jiye” bəbe vote?..
... Soyə odəmin tolışon! Ve soyəne.., ve! Dustpərəst, mehmandor, dıləsutin!
Zıvonjon həlim, rəvon, sıxanon kırtin! Bə kon samiti qıləy sait peğandən, əv məna doydə bə tolışi...
Həzo soron adət-ənənon, talon, hard-brəvon, kaşt-qılon, sənətkoə diləqon, dırınqion, nozənqion, ləğ-ləğon, pearışon, mahneon (həloğ, bicor, qoduş) , loy-lon, raxson, laktiyon, hurroyon (xor), ekıştəyon, nıfinon, tasıbon, şoy-şoyotmon, xəyə-dıvonjon heste tolışon!
Bə ğədimə tarixi, unikal folklori, bəştəməxsus klassik mədəniyyəti, bolıgenc milli-mənəvi hestemoni soybin tolışon! Bəqəm, dosə zinə ruj tolışə jenon nışonədə, olətəbıronədə, xıynə şəvonədə, vəyonədə – sədə dinqə, amonsə avşumə pəlu, imperialə qıyozə, ğızılə quşovə, tanədəjon 8 - 9 qəzə vıl-xərəy, qırpışinə şəy-şavlo, de i qılə dəpi, dastəbədastə, raxs karde-karde, bədohətən, inəfəsə bə i yəndı peğandə məzənqulə, ləğləğinə, zərfətinə, pearışə xosə mahneon çı yodon bekay?..
Ğasti ənə behuş bəjon - çəmə moon dıvenədə, həloğədə, bicorədə, qoduşədə, qofeyəsanku boştə balon de zımzımə handə loy-loyon, dıvenə nəğmon, bayatiyon sədo bəşmə quş omedəni?! Ğasti kan dəpuşnə tımonon, bə osmoni hanə oşə cəcimon, reçinə kılimon, naxşinə xolçon bofte-bofte, ilmon jəy-jəy, çı hanə səpe kinon bə i-yəndı peğandə dılokardə mahneon fikfamon beşə!?
Ğasti ımoni zındənıbujon - tarixıj bəlli nıbə devriku bı zəminədə de; “i tərəf bande, i tərəf dıyoye. Vəyşt ki, votedən, əv ənə ıyoye!” (Zılfiğor Əhmədzodə) - kəlmon tərənnom bə, ğədimə yurdədə poşon qətə tolışon!? Dınyonəvə insonon çok zındən – jıqo xosə reçinə məhol dınyo hiç vırədə ni!
Milli ıştəku imtina – ıştən bəştə ğəste!
Şinə boon, xanımə hovon – xosə tolışon! Boçi ımoni nıvıştedəm - əlbəttə, suteku, evəşeku! Dıli bı dardon tov nıvardeku ıştə fikon de Şımə paybaxş, dıldard kardəm! Oxo, çaşvində koye! Qədə-qədə həni çı hanpoətikuən qındən tolışon!
Kali yavə xosyəton pəydo bən tolışonədə; a) deştə əğılon moəmo beku, inə zıvonədə ne, co zıvonədə qəp jəy bino kardən. Vonə vardən ki, Tolışi zıvonədə məktəb nı. Çəmə balon besəvod bəmanden. Kali dəmərəsonən jıqo votdən ki, “əşşşi, yol bəben, bıpiyojone Tolışiən obəmuten” - çı bıznom; cısk şe, kask oməy... Milli ıştənidərk sahədə bə yolə təcrubə malik etnopsixoloqon; “ıştə moə zıvoni nıznə cıvonon debil bedən. Cəmiyyət bəvon bənə nimənomrudə odəmi, her-per diyə kardə. Əvon ıştəni nə şəxsi, nəən ictimai konədə təsdığ zındənin karde” – votdən, b) ıştə ahimonə balon vəyonədə bəvon co zıvonədə, nık-nık karde-karde, xəyə-dıvo doydən tolışon, v) yasə-rınədə boştə mardon co zıvonədə səkırdi jəydən tolışon. Ə məzlumon muşahidə kardeədə - bə lanqə kaqiən lıbezə sırə omedə, q) ko bə vırə rəsə ki, con dəjə kali beməxə tolışon ıştə ah-zon, vayş-vuşonən (bə tolışi - “vi.., şinə mo, mardim”, “vay.., şinə conım”, “vi.., çımı sə” və s.) co zıvonədə votdən - odəm purğıbo bedə, dılıj dəjedə, jıqo çiyon vindeyədə! Bə çəmə xalqi milliıştəniexrocəti aid ın fəsodon siyahi həniyən dıroz karde bəbe... İntasi, çımı zınəy, bo sədəşə odəmi ımən vəse!
Hiç deəro məşəmon. Hejo, çəmə bə piyo aşmardə 4 qılə işğıli barədə söhbət bıkəmon. Mı bənə həm Azərbaycani, həm Urusi zıvonədə mukəmməl Ali təhsil sə qıləy dınyovində ruşinəfiki bı məsəlon barədə ıştə versiyon de Şımə pay-baxş kardəm; 1) valideynon moəmo beku bəştə fərzəndi co xalqi zıvonədə ji doydəbon, ımi hiç xəyrış ni! “Tolışi zıvonədə məktəb nıbero - qirəm, çımı əğıl bı zıvonədə ji bıqəto, besəvod bəşe!”- -avantur-ideya çı avoməti, korəfoməti, beğıyəti, beğılığəti əloməte! Bə moə zıvoni jıqo munasibəti bə həmonə kəxəlison ve yolə ziyonış heste! Muşahidə kardəme - vindəme ki, inə şıti diye-diye, de çəy zıvoni ji qətə fərzəndon bəsə inə zıvoni nıznə fərzəndonsə fərasətin, çısk, tijə fikfomin, zınəyn, ojəçaş, xəşəcon, ən əsosi ləyoğətinə şəxsiyyət bedən! Az ıştəni bariz nımunə bənem varde; dosə ıştə 7 əmiji ğərəz tolışi zıvoni co zıvonım zınə ni. İntasi, peşı 2 qılə zıvonədə Ali təhsilım səy. Fərzəndonmən, hakəzə! Təcrubə nışo doydə ki, ıştə ınə zıvoni nıznə fərzəndon nıtvəjon xərob bedə! Əvon hiç vaxt hatonə şəxsiyyət bedənin. Ve vaxtiən, hiç bə vəc omedənin! Bədbəxt bedən! Amma, de inə zıvoni ji qətə fərzəndon çı cəmiyyəti navəşənon, ictimai-siyasi aktivon, bılındə şəxsiyyəton, hatono qıləvıjnə lideron bedən! Əvon mərd, ojəçəkut, cəsorətinə inson, vəfoynə dust, həm maddi, həmən mənəvi tərəfo zəngin bedən! 2) hiç şubhə ni ki, ıştə fərzəndon bə bevəcə ruj eğandə kəson – tolışə pı-monin! İ valideyni ki, bəştə dınyo vardə fərzəndi bo dınyo maddi heste-niro ıştə inə zıvonədəş ji nıdoy, bəyku çiç bəbe çaş karde, ğərəz dıduməti, həromzodəti!? Ve qımon ki, həmonə valideyn ıştə nənə zıvoni nıznə fərzəndi jiemoni ən muqəddəsə rujədə - çəy vəyədə məcbure ki, bəy ıştə xəyə-dıvo co xalqi zıvonədə bıdə! Bo sə dəşə odəmiro bəsə bımisə ğeyri-səmimi, exrocə hərəkət ni bəbe! Bovə kardənim ki, Xıdovandə-Aləm ıştə balə vəyədə, bəy co xalqi zıvonədə doə xəyə-dıvo bə dərc bırosno, 3) hətta, ıştə jiyemoni ən qonə rujədə - ıştə azizə odəmi huzrə məclisədə, bə 2-3 kəs co xalqi numayəndon xotı, boştə mardəro co zıvonədə “lay-lay, səkırdi jəy”, çə xonəxo mənəviyyati məhvbe oxi, əçəy şəxsiyyəti dıldojınə suni, tragikomik, orəxə mərhələye! Im mərhələ çı odəmi şəxsiyyəti exrocəti, çəy yurdi okışiyə məğome! Bı holədə bə odəmon dast qəteən ve çətine, 4) şəxsi ki, yonqoədə, noxəşə vırədə, deştə coni doji əlləyək jə vırədə, tarsiku, ya bə çiki xotı (tolış bə jıqo hol əsosən, jenış co xalqi numayəndə beədə ve eqındə) boştə coni ıştə nənə zıvonədə vaş-vuş, lay-lay jəyro itot kardəbu, de bəboli ba xonəxo!
Bımon həmə i vırədə votdən: – Milli ıştəniku imtina! Çımı aləmədə insoni ıştə milli mənsubiyyətiku imtinaj karde, ya ıştə pəku imtinaj karde, – hiç fərqış ni! Bəy “bic” bəvoten! Im təhqir bəmə hiç damedəni!
De vardə misalon, məvuji kali tolışon pırtiyə ımrujnə milli-sosal, etnopsixoloji vəziyyəti barədə fikonım muxtəsən bıbu, zınəme rosne...
Hurmətinə tolışon! Dınyoədə de milli ıştəniifadə, de milli munasəbəton məşğul bə instituton bə jıqo çiyon “assimilyasiya” votedən. Çı “assimilyasiya”prosesi 2 qılə faza hestıje; 1-nə faza - de zu kardəbə assimilyasiya, 2-nə faza - de zu kardəbə assimilyasiya + xalqi ıştən bəştə orəxe tımb jəy, rəvoc doy! Ve təəssuf bıbu ki, tolışon bə assimilyasiya prosesi 2-nə faza məxsus bə xalqin!
Robino
Xıdo dardıj doə, dəvojən doə!
Imruj, çı Tolışi xalqi navəşənon ıştə xalqi çı mənfurə “assimilyasiya prosesi” çanqo beroxnero, hay qıləy ron təklif kardə; lovə-mınnət, sivil-mədəni, sərt-radikalə ron...
Mı, bə 30 sori neze ki, de tolışon milli-mental irsi, maddi-mənəvi, mədəni hestemoni tədqiqi, təbliği, nığo doy, deçəy inkişafi məşğulbə odəmonədəm. Məhz, bo çımiro azən, kam-ve bəştə qırdə kardə təcrubon əsasən, ıştə xalqi – Tolışi çı ğəddor “assimilyasiya” aparati çanqo beroxnero ıştə zınə robino təklif kardəm:
Odəmi odəm kardə əsos əlomət çəy moə zıvone! Moə zıvonış nıbə və ya nıznə odəm manqurte, robote! Rico kardəm ki, ha tolış moəmo beku deştə hırdənon ıştə inə zıvonədə qəp bıjəno! Im, çı ha TOLIŞİ baxtəvərəti, səpo mande ən yolə şərte! Bovə bıkən; əqəm hırdənon iminə ıştə inə zıvonədə qəv okən, peşı çəvon beynon ve çok ko bəkan. De ve bılındə bali bə çokə univerisiteton qəbul bəben! Tolışi zıvon okardə nuperəson peşı, rohət çı dınya 2 – 3 qılə zıvonədə qəp bəznen jəy! Əvon zəhmətkəş, vətənpərvər, dıli-sıxto pı-moə hurməti oqətəkəs bəben! Mı ıştə şəxsi təcrubəku misal vardəm. Ə odəmon ki, inə zıvonədə qəp jəyro bəvonku kompleks bəəməl omə, - çəvon çarə ıme; xəcoləti bınən bə kəno! Bərkədə, de arami, de pafosi, vırəj oməy-noməy, bə tolışi qəp bıjənən! Hiç kəsiku – bə co milləti mənsubbə ıştə dustonku, həmronku, avlodonku, jenonku, şuonku hiç vaxti xəcolət məkəşən! Cəsorətin bıbən! Əvoni pemujnən, bəştə moə zıvoni məse! Əqəm, xəcolət nıkəşəjon, inə zıvonədə bərkədə qəp jəy-jəy, bəştə tərəf muqabili çaşi dılə diyə bıkəjon, əmin bıbən ki, bəvədə əvon həm bəşmə, həmən bəşmə inə zıvoni hurmət bəkan!
Səy nışo bıdən; məclisonədə, çı cəmati vədə de arami, bərkədə bə Tolışi qəp bıjənən! Bəşmə xoş omə - çəmə istedadinə şairon şeronədə 2-3 qılə çok-çoki əzbər bıkən! Əvoni məclisonədə bıvotən! Bə tolışi mahne bahandən, raxs bıkən!
Isə, 21-nə əsre – çı elmi, intellekti, interneti, peyk rabitə, kosmik informasiya, komputer texnologiya əsre! Imruj, ım texniki vasiton bo Tolışi milli ıştəniifadə inkişafi - ıştə inə zıvoni, mədəniyyəti, tarixi, folklori, adət-ənənon ijən co milli-mənəvi dəyəron reablitasiya, realizasiya kardero, bəmə çokə imkanon doydən. Boən, bəvon nez bıbəmon, çəvonku de ağıli, səmərəli, maksimum istifadə bıkəmon! Tolışi zıvonədə bo kitob, qəzet, jurnal səyro, ğəti çınığəti məkən; ıştə kəy ən çokə vırə - çaşə vədə bo Tolışə kitobon rəfə tumokən! Bəştə balon xotı, soəx-soəxkən, bınəvən, pəydokən, bıstənən Tolışi zıvonədə, çəy həxədə ədəbiyyaton, qəzet-jurnalon! Bıdə əvoni nıvıştə fədakara muəllifon - ruşinəfikon tikəyən, bə həvəs bon, həniyən bınvışton! Oxo.., ım zıvon çəmə səy toc, ruhi talisman, xeyzoni xoşbəxtətiye! İnon çəmə qofeonsə jə lay-layon, hovonmon handə xosə nozəye - Tolışi zıvon!
Tolışonən, çı Azərbaycani bərabər huquqinə vətəndaşonin! Əmə ıştə ölkəmon həməsə vemon pidə! Çumçıko, əmə həm ıştə inə vətən Azərbaycani ən ğədimə xıvand, həmən ıştə ölkə mustəqiləti roysə şəhidonmon doə! Çəmənən, ıştə ölkə qıysə həxımon heste! Çəmə Devləti Konstitusiya, çəmə ölkə umjənbə beynəlxalq muqavilon, konvensiyon, sazişon əsas doydən ki, əmənən ıştə inə zıvonədə bahandəmon, bınvıştəmon, ıştə zıvoni, mədəniyyəti, tarixi, folklori, adət-ənənon nığo bıdəmon, inkişaf bıkəmon! Iştə moə zıvonədə radio, televiziya, professional teatr, kino, Ali məktəbədə Tolışi zıvonədə kafedra be - çəmə konstitusiyon həxon, huquqonin! Çəmə Devlət bı sahədə çəmə xalqi vədə ğarzxoye! İntasi, ımruj çəmə ölkə hukmət, bəştə qıy qətə ım ğarzi bə vırə rosındəni! Ğarzxo rə-di bəpe ıştə ğarzi oqırdıno! Çı Azərbaycani Devləti bə nav, bəpe əmə ıştən boştəro jı hərəkət bıkəmon! Qirəm, əmə ıştə dast-poçə bə pe nıkamon, boştə xalqi milli-mənəvi hestemoni inkişafı biqanəti, tənbələti, qıyəjənəti bıkəmon, bəvədə Devlətən, bı sahədə hiç koy əkəni! Ne.., bıvindo ki, ımon de Qanuni roy, boştə zıvoni, mədəniyyəti dıli-sıxto bə əlləyəkin, rə-di Devlətən məcbur bəbe, kam-ve koməkəti bəka! Im aksiomaye!
Şinə tolışon! Bə qıy bıqətəmon; tənbəlimon, loğeydimon, biqonəmon, milli qururmon zəife, çınığimon! Muşahidon nışon doydən ki, çı tolışon həməsə yolə bəlo - besəvodətiye! Bə tolışə sayton fik doydəm, vindəm ki, de xalqi tale anqıl nıvıştəbə məğalon ve kam odəmon handən?! Ənə besəvodimon ki, hətta ölkə Konstitusiyada təsbit bə, ıştə adi vətəndaşə huquqon zındənimon! Əve ki, xofinimon, tarsomon! Im neqativə xosyəton çəmə cono benışon, çəmə ko şe-şe dəduri bəbe! Bomiro bəməku çiç tələb bedə; emujeku dast kəşe! Vəse, hiç vaxt, hiç vırədə ıştəni bə xıryəti, bə axməxəti mənəmon! De şəsti ha vırədə ıştə tolışəti bə qıy bıqətəmon! Deştə moə şinə zıvoni, xosə mədəniyyəti, ğədimə tarixi fəxr bıkəmon! Bənə ləyoğətinə, ğurbinə fərzəndi bo çəvon nığo doy, inkişafi dasto omə koməki bıkəmon!
Vallah-Billah, ım veyən qonə ko ni! Boən, xəlxi erız-merız məbəmon! Iştə xalqi xəymandə, əhəmiyyətinə, qıləvıjnə fərzənd bıbəmon! Şinə bolion, xosə hovon, ımon nıbə vırədə, çı Tolışi hiç qılə ictimai-siyasi nomiku, ya statusiku söhbət əzıni şe!
Bəştə xalqi xidmət kardesə şərəfinə ko ni!
Mehdibəy SƏFƏROV
Tolışə kulturoloq
