Əğıl beədə har tostonədə bə di – bə Caynəvu əşim, aradə bə di "i kəybəynə Kuban” avtobusi peənıştim, bə Lankon bo nəve əşim. Çəmə di avtobus çı Vizəzəminiku davardedəbe. Vəy ğərəyz Vizəzəmini odəmmon Kornədi odəmonən bı avtobusi peənıştin. Avtobus çəmə diyku beşyədə jəqoən pur nəbi, əncəx bə Vizəzəmin dəşəcəğin pur əbi. Mılxəs, avtobusədə bo mandero vırə nəbi. Jıqo səfərondə qıləyədə kəybə qəvədə mandə qıləy merd bə saloni votşe:
- Ay camaat, tikəy bə yəndı nez bıbən, az yo i lınqi mandəm xo...
Hejo çəy tono mandə co merd çəy cəvobış doy.
- Tı ijənən çokiş, i lınqi mandəş, çımı lınqon dıynənən həvoədən
D-r Hilal Məmmədovi məhkəmə
D-r Hilal Məmmədovi məhkəmə hukmuku apelyasiya şikoyət doə bə, apelyasiya məhkəmə kenə bəbe, hələ sərostə məlumatmon ni, əncəx ımi zınedəm ki, çı d-r Hilal Məmmədovi zindondə mandə ha i ruj bı hukuməti əleyhi ko kardedə, çumçiko d-r Hilal Məmmədov sıraku bə odəm ni, əy, vote bəbe ki, həmmə dınyo zınedə. Umumon heste ki, d-r Hilal Məmmədov zindonədə veyən əndınni, əqəm çımon bə Avropa dəqəron kamişəyən bıbu hurmətşon hestbu, əy bı nezonədə vabadon, ne, əqəm ımon Avropa dəqəron deştə "arşini” pamyedəbunsə, bəvədə hələm çəmə demon mubarizəmon navadəye, əncəx ijənən votedəm, umum heste ki, d-r Hilal Məmmədovi bı nezonədə çı nohəxə şəriku vabadon, Xıdo bə hiç kəsi nohəxə şər nuşo nıdə, amin İnşAllah!
Tolışi zıvonədə hikməton
Tolışi zıvonədə bə hikməton, çımı zınə hiç zıvondə nin. (az ğəyrəz tolışi 2-3 qıləən zıvon zınedəm) Az boçi bı ğəror oməm? Bıvotom, şımənən bahandən. Az şəhəri əğılən bıbum, ha sor 3 manq Liki diyonədə əbim. Sıvakano ta bə Ləman, Caynəvuku ta bə Bıləband nəvəm, de sininə odəmon qəp jəy bəmı ve xoş əvoy. Əvon tırki nəznin, bə qornə demı tolışi qəp əjənin, (əmandə camaat həmmə demı tırki qəp əjənin) jıqo qəponədə xəyli tojə sıxanon oəmutim, jıqo sıxanonədə qıləy "hımə”, qıləyən "çə”-ye, ısət handəkəs bəvote ki, tolışi zıvondə nə "hımə”, nəən "çə” sıxan ni, heste şinə handəkəs, tadi məqət. "Hımə” sıxaniku peşo qəp bəjem, ısət "çə” həxədə nıvıştedəm. Liki Barzəvu diədə çəmə avlodonədə qıləy piyə jen, Xıdo əy rəhmətkə, bəmı votşe:
- Hovazo, botıro i çə duynəaş biyəm?
Ğəyrəz "çə” sıxani əmənda sıxanon həmmə sərəsəym, "xala, biyə” votme. Həminə piyəjen qıləy yolə qıliə ğabadə bomıro duynəaşış vay, "çə” bəçımı çaş çiydənıbe, bə qornə ıştə zıvoni arışte-arışte xəbəm səy:
- Xala, çə kıve?
Piyəjen sıre-sıre (be bəzne ki, bəçımı "cılə-cuə” tolışi qəp jəy sıredəbe) yolə qıliə ğabış nuşoş doy, votşe:
- Hovazo, çə çı ğabi nomeyəni...
Isət sərəsedəm ki, çəmə zıvonədə "nimçə”, "keçə”, "çamçə” sıxanon hejo bə həminə "çə” sıxani anqılin. Əqəm "çə” bo ovinə xorəki nəzədə qətə bəbusə, çı "çə”sə 2 kərə qədəliə ğab, "nim çə” bo hışkə xorəki nəzədə qətə bə, de çamçə əncəx bə "çə” xorək ekarde bedəbe, yəne de i "çam”i "çə” pur bedəbe, de keçə ancax "çə”ku harde bedə, çumçiko de "keçə” (çı çə conəvə) əncəx ovinə xorək hardə bedə, (pılo de dasti hardedən). Vote bəneşon ki, yo çiç heste ki? Tolışi zıvoni onıbə sıxanon veyin, əmə əvoni okardedəmon, hejo çəmə tolışon bəmə rışxənd qətedən ki, ımon həmmə "cəfəngiyatin”, ısət boəmon çı "kiyəku” davardəmon bə insonon. Tolışi zıvonədə "nə” sıxan tırki zıvonədə "kadın” məno doydə, boənən diyəkəmon:
İ:nə - birinci kadın, ana.
Nə:nə - kadınların kadını, anaların anası
Ki:nə - evin kadını, qızı
Moy:nə - xanım, əncəx yo tikəy izoh doy lozime, boçi tolışon bə xanımi "moynə” votedən. Zınedəmon ki, moy ən reçinə həyvone, iyən tolışədə mığəddəse, tolış ıştə nəvuzə idi kiyəsədə bəpe hukmən moy bıpato. Bə qornə tolış bə reçinə, ağılmandə xanımon bənə mığəddəsi diya kardedə, "moynə” sıxan həm xanımon bənə moy reçin be, həmən çəvon mığəddəsəti nuşo doydə.
Isətən dəvardom bə astranomiya. Çəmə "Tolışi Sədo” qəzetədə İlqar Əlizadə ovşumi həxədə nıvıştəşbe, İlqar Əlizadə subut kardedə ki, tolış bə qornə bə ovşumi ovşum votedə ki, əv ovi şum (cəzb) kardedə, yəni ovşum 14 rujlığə (qırdul) beədə əv dınyo okeanon həmmə bəştə şum (cəzb) kardedə, kali vıronədə okeanon 15 sant, kali vıronədə 7-8 metrə rost bedən, ısət çəmə kali tolışon bəvoten ki, tolışədə okean heste? Im çı beməxə qəpe? İminnəni əve ki, tolış bı əraziədə çand həzo sorone jiydə, yəne Kaspi dıyo de okeanon i beədə tolış yo jiyəşe, peşo dınyoədə kataklizmon bən, zəmin ıştə formaş dəqişış kardəşe, Kaspiən çı okeanonku co bə, ımoni Tolışə halonədə çı gəmion hisson pəydo be subut kardedə. Yəne tolış okeanış vindəşe, iyən ovşumi okeani bəştə okırne, şum karde şoyd bə. Dıminnəni, az qıləy çiədə əminim ki, çı Hındıstano ta bə İnqiltərə həmmə odəmon i zıvonədə qəpşon jə, peşo həmməkəsi qəp jə zıvon bə nav şə, ğəyrəz tolışə bandonədə jiə odəmonku, əvon hejo ğədimiədə çoknəşon qəp jəşone, ısətən jəqo qəp jəydən. Imi dınyo alimon veyni isbatşon kardə. Məsələn, har kəs bə urusi zıvondə vikipediya dəşe zınedə, vəy "Qimalai” bınıvıştən, dyəkən çiç omedə? Imi çı vikipediaku peqətəme: Гимала́и (санскр. हिमालयः, himālayaḥ «обитель снегов») "qarların yaşadığı yer”. Bə pe nıvıştəmbe xo, "hımə” sıxanım məsəmbe, "hımə” çı halon arada voə mandə vırəye, yəne "hımə”də voə ov bedəni, voə vəy "jiydə”, ısət şinə handəkəs "hımə lo” bəşmə hiçi votedəni?
Astranomiyaku qəp jəydəbim oxo, ovşumiku nıvıştəşone, bə qornə az nıvıştedənim, əncəx "astova”, kali vıronədə "ostovə”ku nıvıştəkəs bə ni, xosə handəkəs, iminnə boənən çı astovə sıxani məna okamon. "ast” (ost) – sümükləşmiş, bərkimiş, (ğoym bə, astə bə), "ov” – su. "ə” – birləşdirici şəkilçi, yəne "ast bə ov” (buzlaşmış, bərkimiş su), astovon tərkib həğığətən ove, çəvon ətrofədə həvo -260 dərəcəye, ısət kali handəkəson bəvoten ki, tolış koinotədə bə? Çı zınedəbe vəy ov ast bə, ya ne? Az bı parsi de parsiyən cəvob doydəm: əmə boçi bə Astara Ostoro (kali vıronədə Astoro) (ulduz yolu) votedəmon?
Isətən boənən bə "hınd” sıxani dyəkəmon, "hınd” veyən tınd nıbə syo ranqe, tırkon votəy "qara-buğdayı”, de hınd sıxani tumo bə sıxanon:
Hındəmo – xurma, hərfi tərcümə: mayası qara
Hındıl – böyürtkən, hərfi tərcüməsi: qara ürəkk
Hındiston – Hindistan, hərfi tərcüməsi: qaraların məskəni
Bolion, az yoən oqətedəm, jıqo sıxanondə həzo qılə pəydo kay bəbe, tolışi zıvon qıləy xəzinəye, bı xəzinə dılə dəşe lozime, çımi həxədə nıvışte lozime, bə dınyo car kəşe lozime, ehanə kenə tolışi zıvoni sırr obəy, bəvədəən çı dınyo həmmə sıron obəben.
Mol iyən çəy soyb
Votedən "mol bəştə soybi obəşe”, nafko fam əkəym ki, çəmə yolon hiç jıqo dədruyə qəp nəjənin, ın çı beməxə qəpe, ısət-ısət vindedəm ki, çəmə yolon ve rost votəşone. Mol həğığətən bəştə soybi oşedə, az çoknə lanqedəm, çımı qəzetən jəqo lanqedə, az bə qəzet omyədə çəmə bolion bəmı dılvandi doşone ki, tıni məydonədə cali onibəqətemon, bətı ham maddi, həmən mənəvi dastək bəbemon, zəmonə dim syo bıbu, ımon nəənki mınşon cali oqətəşone, hiç tarsiku bəçımı telefoni cəvobən doydənin, çiçiku tarsedən, zınedənim, əncəx jıqo fam kardedəm ki, ıştə koku tarsedən, yəğen bəvonən quşəmurəşon doəşone ki, bə qəzeti 15-20 mənot koməkəti məkənən, ısət az iyo qırd cali mandəm, həni Azərbaycanada jiyə tolışon dılədə konkret bəmı maddi dastək doəkəs ni, xaricədəən jiyə tolışon jıqo zınedən ki, çıvrə tolışon bəmı koməkəti kardedən, əvonən bəmı koməkəti kardedənin, jıqo bışo çəmə qəzetən bənə "Tolışi Sədo”, bənə "Şəvnışt”i, bənə "Tolış”i bebəşe bə "uzunmüddətli” istirohət, Xıdo rəhmətkə USTOD Nəvuzəli məllimi, əv ijənən tələkəy i lınqiən bıbu, mandedəbe, çəmə lınqon məvotbən həvoədəy....
Rafiq Cəlilov,
"Tolışon Sədo” N: 56 30 oktyabr 2013
