ALİ NASİR -60

Şoyə xəbə

Azərboyconi ısətnə poeziyə yolə şair, ədib Əli Nasiri nıvıştə « Hu roon » poema—« Qonə şələ » nomədə 10 qılə dastoni iminəni qılə-- şuk bə Xıdo yoliyəti ki, çap kardə bey-orəxəy. Azərboyconi ədəbiyoti tarıxədə ım ve yolə hadisəy—de Nizami Qəncəvi « Xəmsə » har qılə poema mığoyisə kardey mımkun bıə qılə hadisəy. Əməhon ıştə tarıxi, ıştə rəğ-rişə, ıştə dəvardə jimoni omute bəzınemon bın əsərədə. Yunanon, latınon, roməvıjon, hunon, sakon, xəzəron, monğolon, tataron, ərəbon, uruson, mıxləs, qətıməvonə xəlğon de yolə ciddi-cəhdi moləşone çəmə tarıx Zəmini dimo, haştəşon ni ki, əmə sərost bıkəmon ıştə peşti, odyəsəmon bəştə :

Kimon əmə ?

Əcdodımon kiye ? Çiçe çəmə tarıx ?

Çıkonco oməmon, bə kovrə şedəmon ?

«Hu roon»

Əli Nasiri bə qıy qətəşe qıləy qeşə, her-hovujə mətləb : 10-15 həzo soronə tarıxış bıə tolışə xəlği heste-ni bınə bə məydon, əy bıkəşo bə nəzm. Veyin tolışə tarıxi ğədiməti təsdığ kardə səvonon (mənbəon) Lap sıftənə-iminə səvon hisob bedə Həşipemə xəlğon mədəniyə abidə « Avesta » (yəni « Əv heste ») Çı « Qonə şələ » 10 dastoni iminə qılə- « Hu roon »- həsr kardə bıə hejo bə « Avesta ».

Sıftədə votəninim ki, Əli Nasir dəşə bə ve-ve qonə şələ jiyo. Ve yolə səbr, dəyonət tələb kardedə ın ko. Bımiro kame fizikiyə zu, insoni bəpe bıbuşe həmən mənəviyə, əğliyə- intellektə zu ! Qıləy mənəviyə ğəhrəmonətiye ım ! Şuk bə Xıdo ki, mıəllif səbarz beşə çı dəvunəo-imtovono.

Bı cəhətoən həxə koye Əli Nasiri ğəhrəmonə şair zıney, əy təğdir ijən tarif kardey !

1160 misroynə, yəni 680 beytinə « Hu roon » ve vəzminə əsəre, bə dast omə çiy ni jələvonə əsər ısətnə zəmonədə.

Kıve ısətnə şaironədə anədə səbr, anədə zu ijən talant ? Fəqət Əli Nasir rostbe zınə bə in bəş ! Fəqət tolış be bəzıne jıqo zumandə zıbudə ənıvışt !

« Ha millət bə hərəkəte boştəno. Bəs boçi əmə soyb benışimon bəştə həlolə həxi?..

In kitob qıləy yolə səyohəte bəçəmə milləti nığıləyon...

In kitob yolə hadisəy Tolışi tarıxədə...

In kitob çəmə jiyey həxe...” –Jıqo nıvıştedə Əli Nasir de əhandon bə didor omeədə.

( “Şəvnışt”, aprel, 2006)

Hadisə həyqəte. Həyqət bıə hadisə Həxən be bəzıne, Nohəxən.

Həx bande bə ərşi. Əve mıtləğe, ideale. Həx Xıdoku bə muhit omə musbətə enerjiye.

Nohəx muhitədə əks-vəynə enerjiye.

Həx rostətiye, həlolətiye, xəye.

Hohəx ısə boy duyəvojətiye, həromətiye, şəre.

Həxi ifadon İlahi kəlimonin. Səmaviyə kitobonin Həx.

Ve insonon hestin Həxisə ve Nohəxi mıdafiyə kardedən. Bıhton ğandedən bə Həxi. Əve ki, ve çətin bedə Həxi sıbut kardey.

“Əv heste”

Çəmə “Avesta” məhz bə jəqo qıləy ruj eqınyə. Çı curə kitobe əv? İlahiyə kitobebu, kəynə nozil bıə? Bəki nozil bıə? Bə kom xəlği omə? Kom zıvonədəy? Bə tolışə xəlği nozil bıəbu? Tolış bı zəmin omə xəlğe, yaənki aboriqen? Isətnə kom xəlği əcdod bıən ğədimə mədojon, atropatenıjon?..

Əli Nasiri ıştə “Hu roon”—“Qonə şələ” iminə dastonədə işarə kardedə bə ın məsəlon, cəvob doydə bımon de nəzmi, de şeiri.

Dınyo dimədə heste jı tilsiminə koon ki, ve-ve odəmon zəhmət kəşəşone bo çəvon okardey, bəsə varde zınəşonni. İnsonon peştbəpeşt dəqış bıən, əncəx okarde zınəşonni ın sırron. Bımi hejo realə sıbutin de “Avesta” anqılə- bə şıkrə bıə elmi məsəlon. Məsələn, tarıxi otırnəkəsonədə heste jıqo ğərol doəkəson: “Əvheste” bəşərə mədəniyyəti ən ğədimə abıdəy, yaən yolə abidonədə qıləye, ya iminə qofeye...

Əli Nasir nişo doydə ıştə xəşə-tatə minasibəti bə ın milahizon bənə filosofə şairi, bədiiyə libos tankardedə bı fikron, nu kardedə ımoni, noydə bə məydon: oşkoəti, konkretəti, məntığəti, bırimonəti dastək bedə bə şairi sərostə mılahizon. Şair sıbut kardedə ki, “Əvheste” bəşərə mədəniyəti sıftəy, çəy qofeye...

Bə “Əvheste” hestin 250, 3000, 6000 sor, kali səvononədə həniyən ve sinn doəkəson. Çəmə eraku 7-6 həzo sor bənav hiç vırədə bıəni jıqo barzə elm-kulturə-fərhənq. Səhvədən “Tovrat” ijən “Zəbur” omə bəpeşt “Əvheste” bə dınyo nozilbıə”,- votəkəson. “Əvheste” çı “Suhufon”- oxonə həzosoronə devriku omə bə Zərdust peyğəmbəri. Ruhullah Xomeyni Musəvi (r.) ıştə şəri cəvobonədə, Vəliyyi-fəqih Seyid Əli Xameneyi (r.ə) ıştə “İstiftəat”ədə “Əvheste” hisob kardedən səmaviyə kitob, zərdustiyonən zınedən əhli-kitob. ( Diəkə: “Əcvibətul- istiftəat”, Məşhəd -1996, s. 109- 110)

Kali otırnon “Avesta” hisob kardedən qıləy alimi, ya şəxsi, ya peyğəmbəri əsər, ya Xıdo kəlom, ya xanbozə əsər, yaənki təhrif kardəbıə risalə.

Əli Nasir ısə boy qılə-qılə vıjnedə, səçın kardedə de həzo soron bə dast vardəyon, bə jıqo qıləy səkıştə omedə ki, çı Xıdo həmə kəlimon, suhufon, kitobon, vəhyon omən məhz bə insoni, Xıdo tərəfo səçınə, pokə şəxsi. “Əvheste” omə bə Zərdust peyğəmbəri, tolışə xəlği zıvonədə, Səvalonə bandədə.

“Əvheste” səmaviyə-ilahiyə kitobe, bəvədə bıə vəhyon təfsir, şərh, təlimaton çı Zərdustin.

Kitobi əslış sutə bıə ( 12 həzo zandəqo pusti səpe nıvıştəyədə ibarət bıə yeqonə nusxə çəmə eraku əvvəl, 4-nə əsrədə Makedoniyəvıj İskəndəri tərəfo sutvonə bıə-A.B.) Bə Zərdusti dini qail bıəkəson vərrəmə ğır kardəşone. Vitəkəson i dastə şən –qırdəbən bə Hindistoni Sincə də. Peşo “Əvheste” əzbər zınəkəson, maqon, sənibəton bərpo kardəşone əv. Kitobo 21 qat bərpobıə, həminə qaton peqordınə bıə bə dınyo zıvonon, pevolobıə bə dınyo...

Zərdust kiye?

Zərdust peyğəmbəri şəxsiyət, çəy kəynə jiye, çəy jiyemoni, fəoliyəti həxədə mıbohison veyin.

Əli Nasir bımonən cəvob doydə deştə məntığinə mıhakimon, bə səkıştə omedə oşkobəyon bəyon karde-karde:

Zərdust peyğəmbəri quya (filəğət) çəmə eraku bənav 7-6-nə əsronədə, çəmə eraku bənav 1000- 600- nə soronədə jiyə” votəkəson səhvədən. Boçi ki, ın tarıx qıləy əfsonəynə devre ki, hələ pəydo kardəşni ıştə dırıstə həll.

In devr bə moldoəti, bə ziraəti-kaştemonəti ovaştə, bə nıştemonəti dəvardə qıləy devre. Çə devri əlifboən çəmə dastədə ni. Əvən çəmə eraku 7-6 həzo sor bənavi ğədəre ( Diəkə: İqrar Əliyev. “Oçerk istori Atropatenı.” s. 124)

Ğədimə roməvıjə mıəllifonən zənn kardəşone ın tarıx. In tarıx xəyli bənave ğədimə Elami ijən İroni əfsonəviyə tarıxisə. Bo çimi sıbut kardeyro “Əvheste” kəliməbəkəlimə handə filosof-şair Əli Nasir hədəyon oqətedə bıhandon. “Ğıronədən” xəbə heste tarıxədə bəmə hələ məlum nıbə cəmiyətonku. Azərboyconi Zərdusti “Əvheste” devr həniyən ğədime.”-votedə.

Səmaviyə kitobon

Əli Nasir tədğığ kardedə çı səmaviyə kitobon bəyəndı mandə, ya fərğ doə cəhəton, bə polemikə dəşedə de alimon:

Səmaviyə kitobon məvuji i temadəy , iqlə mıəllifi nıvıştəyonin. Əvon bəyəndı bandin, silsilə təşkil kardedən de səmaviyə məntıği. Penc qılə səmaviyə kitobi har qıləy nozil bıə devr umuje bə cəmiyəti ozavziyə payə (səviyə). Əncəx sıvo “Ğıroni” əvon həməy ğədri təhrif kardə bıən. İqlə “Ğıron”e ki, umuj bedəni deştə nozilbıə zəmonə, əv umuje bə həmə cəmiyəton de tosə ğıyoməti vaxti. Əve “Gıron” bıə vırədə ehtiyoc ni dastədə rəhbər qətey sıftənə səmaviyə kitobon. Həminə kitobon qərəkin bo tarıxi, bo elmi, bo mədəniyəti ki, bəşər omuto əvoni, ıştə dəvardəyon bızıni. Hu roon zınəkəson dərk bəkarden ıştəni. Xıdo dərk bəkarden. Xıdo dərk bıkəyon rostə roədə bəben.

Zərdustiyon ya otəşpərəston kitob?

Tolışə-azəri xəlğiro nozilbıə vəhyə kitob “Əvheste” şon-şərəf anədə vəzminbıə ki, dınyo zumandə hıkmdoron, kahinon piyəşone əy peqətin boştə. Ğələm çıkiy dastədə bıə, əyən voteş piyə ki, çəy xəlğiye “Əvheste”. Əve dınyo alimon mandən çı dilemma vədə hədəyon: “Əvheste” çı zərdustiyon kitobe, ya çı otəşpərəston?

Əli Nasir xısusiyə əhəmiyət doydə bı məsələ, təkzibnıbə dastəvuzon vardedə elmiyə səvonono, heyron kardedə bıhandon deştə məntığıyə cəvobon, səkışton:

Zərdustiyəti zəyfbıə vaxtonədə- çəmə era III əsrədə ısətnə İroni əraziədə bə hakimiyət omə Sasaniyon devrədə maqnıbə tayfon kali kahinon vardəşone bəştə dast çəy ideyon, suni şiklədə peqordniyəşone əv bəştə nom, yəni ğəlpəti kardəşone “Əvheste”ədə.

Əslədə “Əvheste” mığəddəsə monoteistə kitobe, zərdustəti monoteistə dine. In din təhrif kardəbıə, suni şiklədə peqordınyə bıə bə otəşpərəstəti...

Ariyə xəlğon abidə

“Əvheste”ədə heste çı ariyə xəlğon həməy zıvononədə bıə sıxanon. Kali alimon çı kitobi tolışə-azəriyə zıvonədə nozilbe ğeyd bıkonən, çı avestəşunason veyni tolışi zıvoniku bexəbə beyku, yaən ki çəy zıvoni nızıneku, ya tolışə zıvoni komilə luğəti nıbeku, kam şək vardəşone bəmə- bə tolışon, aid kardəşonni ın kitob bəmə.

“Əvheste” ğədimə tolışə zıvonədə nozil bıə, ın kitob omə bo tolışə xəlği, bə Zərdust peyğəmbəri (ə) Zərdust tolışe. Əv moəo bıə ısətnə Liki rayoni Dicoədə ( Dırucoədə)

Tolışon

Tolışon dınyoədə ən sivilə-mədəniyə xəlğonədə qıləyin. Əvon tarıxən de dınyo xəlğon həməy qılən, bə dınyo ovardən. Tolışə zıvon xəbə doydə çı xəlği ğədimətiku. Bı zıvonədə veyin i-dı vanqo ibarətbıə sıxanon. Ve ləjəne bı zıvonədə sinonimikə-omonimikə.

Tolışon ısət pevılo bıən bə dınyo həmə vıron. Azərboycon Respublikədə 1,5 milyon, İronədə 2 milyonisə ve tolış jiyedə.

Tolışon əsl mannəvıj, mədoj, atropatenıjin, kaspin, kadusin, asein, ( aseinıjin), məxləs, ğədimə azərin!

Tolışon jiyə məzə bıə Dərbəndiku qətəşe detosə Sipiru dırozbıə diyokənoə ijən bandədimə maholon...

Təbiətən soyə-səmimi ijən mehrivonbıə Əli Nasir bı vırədə bə icoəti dəvət kardedə Azərboyconədə haliyədə jiyə bə həmə xəlğon...

“Qonə şələ” jiyo

Qirəm Əli Nasir tolış bıənəbəy, çok zınəşnəbəy tolışə zıvon, həmzəmin bıənəbəy de Zərdusti, dəşe nəzıni çı “Qonə şələ” jiyo. Əli Nasir bə dınyo omə Zərdusti moəku bıə maholədə, çəy nəvə vıronədə. Əv çok zınedə çə maholi tirə nomon.

Şair nıvıştedə ki, bə tolışin “Əvheste”ədə bıə insonə, həyvonə, coğrafiyə nomon veyni. Əve ve rohət ijən hostone ə kitobi tolışiədə bə nəzm kəşey. Əhandonən əy rohət sərəsedən. Çumçıko zıvon iye!

“Qonə şələ”də tarıxiyə həyqəton əfsonə, rəvoyəti ğəzinə ne, tarıxiyə səhnon, bədiiyə lohon formədə edaştə bedən bə bıhandon.

“Qonə şələ” sıftəku bə oxo tolışi rəğ-rişəku qətəşe detosə ımrujnə umumbəşəriyə-mənəviyə jimoni əhatə kardedə. Iyo tolışə tarıx, çəy etnoqenez, etnoqrafiyə, toponimikə, ədəbiyot, mədəniyət, tolışə jimon, dastkoəti, sənətkoəti, çı xəlği adət-ənənon ijən co məsəlon təhlil kardə bıən.

Bədiiyə soxtemon

Çı “Hu roon” dastoni bədiiyə soxtemon, çəy kompozisiyə-sujet bıhandon nəzə-dığəti cəlb kardedə.

“DAST” insoni andomi qıləy uzv, “-ON” tolışiədə ismi cəm şikilədəy. “Hu roon” dastoni har vəslə “İ DAST”, “PENC ANQIŞT”, “DI DAST”- “DA ANQIŞT”, “İ QİT”, “DI DAST”—“DI QİT”, “SE QİT”, “Sİ QİT” ha jıqo bə vəsləon baxş bıə.

İnsoni dıqlə dast ( i qit) dəbastəy i mışte. Ha dastədə penc anqışte (yəni penc misro)

Ha anqıştə i darze (yəni i bənde)

Penc darz rostəbastəy, ə penc darzən çəpəbastəy.

Dıqlə dastədə da darze, ha darzədə seqlə çəməy (yəni halqə)

Rostəbastə kitobon Xıdo kəlimonədə ibarətbıə səyfonin (qulul kardə bıə səhifon)

İminə “SUHUF” omə bə Odəmi (bə İomə- bə iminə oməkəsi)

Çı çəpəbastə iminə kitob omə bə Zərdusti, nomışən “Əvheste”.

Çəkutə kitob

İnsoni tale (bəxt) sıxanbəsıxan nıvıştə bıə çəy çəkutəsə (yəni təvilisə) Bə sə oməyon mıvofiğin de dastədılədə bıə rizon. (xeromantiyə- ta tosə miyonə əsron nominbə elmbıə-- A.B.)

İnsoni tale qıləy nıvıştə kitobe- çəkutə (təvilə) kitob.

“Əvheste”ədə ımon elmi şiklədə ifadə kardə bıən.

In tale həmən çəmə milləti tarıxe. “Əvheste” çəmə milliyə kitobe- tolışon kitobe:

“Əvheste” -- çı tolışi sədoy,

Çı Huy bəmə həxə nidoy.

Əv çəmə nışone, nome,

Çəmə rişə sipyə tume.

Əv çı Zərdusti voşnəye,

Əv “kitobon” həməy səye.

“Əvheste” votedə: Dınyoədə dıqlə ğıvvə dimbədim (vəynə) mandə deyəndı:

Xəyəvon ijən Şərəvon.

Çı dınyo oxoy bə sə bəqıne de Xəyəvoni ğələbə!

Kitobi veyni çı Xəyəvoni dıvo-sənonin.

Çı kitobi har sıxan bə həzo dardi dəmone—çəmə nicot Xəyəvonoy:

Tolışiədə nıvıştə bıə “Əvheste”,

Bı zıvondə Simurği lonə baste.

Simurğ

Bı əfsonəviyə pərəndə- bə Simurği məxsusiyə simpatiyə hestışe Əli Nasiri. Bıhandon şoydin ki, “Qonə şələ” sıftədə- epiqrafədə şair jıqo ovardedə bə Simurği:

Kəş-por okə, bıpər, bıpər, çəmə Simurğ,

Əhrimoni çın zılmoto ijən beşi.

Bıpər ijən de ruşnə roy bə həxi boğ,

Bə Zərvoni həşi ruşnə rujon beşi!

Əsəri jıqo bino kardey, məhz bə Simurği ovardey se-çoklə mənoş be bəzıne:

Qıləy əve ki, dastonon ənənəviyə roonku bə kəno beşe nızınə şair ıştəku bənav bıə dastonon mıəllifon hurməti oqətedə; epiqraf, minocot, nət i. c. navsıxanon dastoni sıftədə doy ğarz zınedə boştə.

Dıminəni əve ki, Simurğ ozodi, nicoti, sənibəton bəyji beəti simvole. Əli Nasir har cəhəto zumandə pokəvone, yəni vətənpərvəre. Boəy harçi azize ıştə xəlği ozavziye, ozodi.

Seminəni əve ki, şair çosətrə epiqrafədə dı bəjən (“ijən beşi”, “ijən bıpər”) işarə kardedə bəştə xəlği navkonə rujon... Demiyən nişo doydə ıştə fəxorəti, həmən dılısıxto bova kardedə ki, ijən obəqarden ə «ruşinə rujon”, çəmə xəlğən sənibəton bəjiye ozod, firəvon, mıstəğıl, zumand ijən sivil.

Çominəni əve ki, Simurği nom bıhandon sədo kardedə bə Həx, tərənnum kardedə əy.

Odəm peyğəmbəri vərəson

Tolışi tarıx bino bedə 10-15 həzo sor bənaviku.

Tolışə zıvon həmsine de Odəm peyğəmbəri.

Isətnə tolış bəpe fəxr bıkə deştə tarıxi, deştə zıvoni, qəp bıjənı ıştə inə zıvonədə. Yodo benıkə ıştə şinə-şəkə moə zıvoni.

Bəpe bızını ıştə rəğ-rişə.

Soyb beşı bəştə tarıxi, mədəniyəti, zıvoni, adət-ənənon. Bənə Boboki hozı bıbi ıştə coni fido kardey ıştə Vətəni roədə. Isə har qılə tolış Bobok bənine! Əmə bəpe sənibəton pekəmon tolışi çoy!

Har qılə tolış zınənine ıştə ğədimə zəminon. Bızıno Səhəndi, Sərovi, Səvaloni, Təbrizi, Səroki, Hardəbili, Nəmini, Zuyəni, Liki, Lankoni, Mığoni, Masali, Zikkirtu, Qiloni, Deği, Pironi, Quronbə, Xərəboği, Sipiruku tosə Kuəru bıə zəminon.

Tolış çı Xıdo duste, çəy səçınə xəlğe ki, Əy doəşe bəy jıqo vəyştə Vətən. Ivrə Zərdusti nəvə vıronin.

Ruj çı rujon...

...Dicoədə-Dırucoədə jiyedəbe Puruşasp nomədə qıləy merd. Çəy jeni nom Dodobe. Bedənışonbe çəvon zuryət. Çəvon dıvo-sənon rəsəyn bə dərəcə, Xıdo məsəşe çəvon dıvo.

Rujon rujoni Zərdust oməy bə dınyo. Noşone çəy nom Sipiyətum- Xıdodust. Çı Xıdo nəzəri jiyədə Əv perəsəy, yolbe. Maholono məxloğ dastəbədastə omedəbin çəy tono, şeədə deştə ruşnə bardedəbin: dılə ruşnə, ağılə ruşnə, rufə ruşnə...

Zərdusti Merdomə nomədə hestışbe qıləy amyəzo. Ruji əvon dıkəsnə şəbin bə vişə. Hay dastədən qıləy amburə ləvo. İberdəmə qıləy Şir beşe bəçəvon navi. Merdomə bə i ləvo jəşe-kışdışe Şir. Şodoşe çəy pust ıştə amonsə şe molon dumo şə Zərdusti həvəndisə.

Molon çiçikusə dərəməbin. Zərdust qırdə kardışe əvon, dəroməşe bə haym. Honiyədə şıştışe ıştə dast-poçə. İberdəm dıqlə sipiyə təlo pexəviyən bəçəy çəşon. Sipiyətum hutbe bəsə ıştəsə, votışe ıştə dılədə: “Xıdole, ımon çıkonco oməyn? Zəmino beşin, osmono eqınin?

Sipiyə talon nez bin bə Sipiyətumi, səlom doşone, damə-dini kardışone əv, peşo votışone bəy?

-​ Xıdo iqləy, tınən Çəy peyğəmbəriş!

Sipiyətum hədəyon mande bəçəvon qəpi. Əvon dəvom kardışone:

- Tı Sipiyətum-Zərdustiş. Xıdo vığandəşe əmə. Tı Hu roon bəyon bıkə bəştə ğovmi. Çımı nom Bəhməne. Az Xıdoku vəhy vardə mələkim. Çımı ın həmro nom Qosəyvone. Əv xəymandə həyvonon xıvande, əvoni hifz kardedə. Az vəyşti bə nizom dənoydəm.

Tı həxi bıvot bə odəmon, əv telən bıbo. Xıdo tı ofəyəşe boştə dust.

Bızın ha, Zərdust, Xıdo iqləy, həmməysə yole, dırıste. Xıdo vığandəşe əmə bətino koməq. Kəynə sədo karde əmə, bərəsemon bəştı imdodi.

Çəşi okə-vikədə xonəxon ğəyb bin.

Maştənəy Zərdusti rosnışe ın xəbə bəştə xəlği...

Səkıştə

Əsər səbedə de “Dəbastonə”. Iyo şair səkıştə doydə bəştə məntığinə-fəlsəfiyə fikron, bəşəri həmməy sədo kardedə bə Həxi ro...

Əli Nasir bə sə jəşe çı “Qonə şələ” iminə daston. Əmənən ıştə kırtə mılahizon nıvıştımone bo bıhandon. Dastoni əmandəni vəslon qılə-qılə çap bedə “Şəvnışt” rujnomədə, peşo “Tolışon sədo” qəzetədə. Bı yolə, məsulinə koədə Xıdovandi-Aləm ovand bıdə bə şairi, cəddış koməq bıbu bəy.

Allahverdi BAYRAMİ

“Qəncinəti əndozə”, B- 2008, s. 130-137