ƏLİ NASİR - 60
Məlume ki, sonet inqilisi milli ədəbi janre. Dəvardə i-dı əsrədə Azərboycon ijən Tolış ədəbiyoti sənətkoon ovard kardəşone bı janrı, çok-çokə əsəron noəşone bə miyon. Tolışi şaironədə bı janrədə nıvıştəkəson veyin, Əhəd Moxtar, Nəriman Tolışi, Əli Nasir, M. Likməkani... əmma sıftənə bə tolışi soneton çələnq onimon-bınıvışt Nəriman Tolışi bıə. Əlbəttə, Əli Nasiri « Kəynə bəbe » soneton çələnq çımon dılədə məxsusi bə çəş çiyə mukəmməl əsəre.` `
Soneton çələnqi 15 soneti har qıləyni hisob kardə bedə qıləy yolə imorəti i mərtəbə. Soneton həm de məno-məzmuni, həmən de şeirə janri muncər bıən bəyəndı. Jıqo ki, navinə soneti oxonə misro dıminə soneti iminə misroye. Şeiri formə sənətkoəti, çəy vəzn, ğafiyə i c. xusyəton çanə dılokə bıbon, həniyən ğıymətine çəy bədiiyə məzmun. Cobəco sonetonən bıbun, həniyən rost bəbe bə ın əsəri qıləy lirikə poemə vote.
« Kəynə bəbe » əruzə bəhrədəy, muctəss bəhri, 2-nə nov, 2-nə varianti ğəlibe : Məfailun, fəilatun, məfailun, fəlu...
Mandəm bəsə bandon diyə kardəm bə məholi,
Havzə xoliye, xolçəye har ovdonə, har di.
Rost botdə ki, vəşt votdəbu bı cahi-cəloli,
Vey damedə bəy Kaspiku rostbə həşi zardi...
İminə sonetədə mıəllif təsvir kardedə se-ço təbiiyə lohə : Lirikə ğəhrəmon mandə Tolışə bandon çilinqədə, dastə dılədə vindedə Tolışə məholi. Hisob kardedə ki, qıləy havzə xoliye har ovdonə...
Zardə həşi rost bedə Kaspiku. Şıştedə çı məholi dovnə-poy, har sıb jəydə bəy şığə, pekardedə əy hano...
Gəhrəmon bə vəcd omedə çı təbiiyə məholi cəmoliku, cəh-cəloliku. Əncəx vindedə ki, nişe çı yurdi xıvand, xun doydə çəy dıl, çəşonış qin bedə arsədə...
Şair Əli Nasir de bədiiyə vositon bə ğələm səydə ıştə Lirikə ğəhrəmoni dardinə-ğəminə famon : Bə xırtə dəmandə vəyşti ğıbo, məvuji bəhi səmandə çı kujkaqi, ovəyz kandedə çı vızmə doy rişə...
In yurd çı bebəfoə avlodon dastədəy, əvon kəşedən səfo, zəlilin bı yurdiro çəşə ars ekardə avlodon, cəfo kəşedən əvon...
Şəv-ruj opotedən vişon, əncəx ni iqlə tum evəjən, do əkaşt. Məhol çı tolışi, zəmin çəy, zıvon çəy. Əncəx ni bı zıvoni xəyəvo bıdə.Veye sinə əjən, bəştə pokəvon, vətənəpi bəvot, əncəx ğəsdonə kardedən həmə, dılosoxti kobıkə ni bo milləti. Əve ki, beşən dasto tıbədə ğəbonən. Vironə yurd mandə bə yadi daston. Vətən zindon, millət əsire ıştə yurdədə...
Lirikə ğəhrəmon rost kardedə ıştə sədo, ni bəçəy vanqi vanq bıdə. Çand kərə jəşone-kuyəşone əv, qətəşone-dənəşone bə dusəğ, beğandəşone çı yurdo-Vətəno, pıxniyəşone zindonədə, əncəx ujən bırniyəşni ıştə sədo...Yurdi rujnomon çap nıkardeədə çəy şeiron, xarici olkonədə dərc bıən əvon. Nıməseədə əy Vətəni radio-televindomon, çəy sədo omə Munheniku, Varşavaku.Vardəşe bə ğeyrət çanə beğeyrəton...
Mışkule coyli mande ovəyzi vədə, biləma ! Əve sədo kardedə, ziqqə jəydə, əncəx hiçki doydəni sədo bəçəy vanqi...
JİYEDƏMON- əncəx bənə merdi ne, luzəfırs kardedəmon bənə mori, poçəşıkır kardedəmon !..
VİNDEDƏMON- əncəx şoydəti kardedənimon, ıştəni jəydəmon bə ənəzınəti, məvuji ojəkumon !..
MƏSEDƏMON- əncəx nolə- fəryod bə quş qətedənimon, quya korimon, de zəmini dimi ne, de bumi şedən çəmə dırozə quşon.
HƏRƏKƏTƏDƏMON- əncəx mujnə, bəbunə çoke çəməsə, lanqimon, sıstımon, ləximon, i sıxan, mardəloşimon. Bəçəyro ki, hiççi kardedənimon boştə yurdi, boştə xəlği, boştə zıvoni.
Co milləton hestışe həzo rujnomə-jurnal, mətbuat, çəmə çand qılə heste ?
Co milləton hestışe dı sa radio-televindəsədo, çəmə haftədə ponzə-vist dəyğə qəvə qəp ?
Bə vəyşt oqardən co milləti halə səon, qəqırinə hamon, teğınə təpon, kəçələ bandon, suyə ovon, nığo doəşone curbəcurə sanatorion, parkon, boğon, dınyo turizmi ovdonə vıron.
Vironə bıən çəmə ın xosə vəyştə vıron, havzə bandon, kaftekəşə ruşinə dıyo, biyə honiyon, ranqinə boğon...
Boçi çı milləti qəncinon (ərbobon) ıştə vırəku əştəkəson dutedən restoron, bar, hardxonə, vəyəxonə, dukon-vıjor, market-villa, əmmo bərpo kardedənin dınyo turizmi bı təbiiyə vəyştədə ?
Çı soneton ədəbiyə ğəhrəmon avsi bedə yurdi-xəlği dardiku, siyedə çəş kəş-por, sədo kardedə Xıdo bə çand bəjən : Şifo pidəşe Çəyku bı noxəşinə millətiro : Çı milləti bıəşe Mirhəsən xan, qeneral Həzi, Merzə Boyli... Əmə Atropati varisimon. Jiyemon mandə çı farsə boə jimışti, peyımon larzedə dustə tırki dastədə...
Kıve Tolışi Cənqəli Merzon, Beqəğon, Zulfuğaron ?
Ya Rəbb, imdod bıkə bəmə, viron bedə Vətən !
In yurd bıə Nuhi tufani bə nav. In Nuhi Yafəsiku mandə Madaye.
Bə Zərdusti omə ilahiyə kitob « Əv heste » (« Avestə ») nozil bıə iyo.
Kaspi, Kadus, Qel, Hırkon çəmə tarıx, çəmə ğədimə vəslonin.
Ve ğədimə ziyarətqonin Səyd Xəlifə, Boboqil, Bobo Rəhmon, Bobo Səmənd.
Hestımone Bızəy tarıxiku jıqo tarıx.
Çəmə sələfe Barzəvu, Bobok.
Vərəsəmon de Midiyə Qaomati navəsron ğədimə dovləti...
Ha jıqo-jıqo deştə məholi, tarıxi, dəvardəyon fəxr kardə Ğəhrəmon vindeədə Tolışi ısətnə jiyemoni, pərt-pəleşq bedə, ovardedə bəştə həməsron :
-Hələ pur kardedon luz-ləvə, hanvedəşon, məstişon, tobə bıkən, ğeyrət bıkən, nisyon məkənən vətəni neməti. Hejo jıqo bə ha, kuç kardedən vətəno anə nomerdəti vində ğeyrətmandonən !
Tanə moliyən nişon ? Şıt, qujd, pəyn doydə. Tanə muziyən nişon ? Anqivin, şon doydə.
Şımə çiç kardone boştə yurdi ? Fik kardone ?
Bəs kəynə bəbe ım rınə mandəy bəbe obod ?
Bəs kəynə bobon mandə ğəlon bərpo bəkarde ?
Bəs kəynə bı yurdi holi millət bəka imdod ?
Bəs kəynə əçəy ozodi, çəy nom obəqarde ?..
Bəştən, rost bıkən Tolışi boydəği ! Peştbəpeşt bıbən, bıdə deşmen hul nıvo bəşmə !
Lirik ğəhrəmon bı vırədə bə yod dənoydə məşhurə məsəli :
Ruji qətedən qıləy Merdi, jəydən bəçəy lizi mışt-mırxut. Ha jəyədə Merd votedə: «Vay peştım !» Parsedən: «Bəştı luzi jəydəmon, dod kardedəş ıştə peçtiku?» Votedə : «Peştım bəbəy, nəznişon jəy bə çımı luzi !»
Ğəhrəmon həmçinin vardedə bə miyon çanədə yolon sıxanon :
- Qo bəşe bə qoy burə, bıvə bə bıvə sədo.
- Çanə curə bıjənoş, xuq benıbəşe hiyo.
- Boğəvon nıbo, boğ bəşe dasto...
Çanə ki məzlume, zare, dəsqire, soqnədə xəre milləti avlod ! Ni bəyo fərə jiyemon ! Zindon bəbe har kəsi soqnə bo co kəsi ! Əmə çı cokəson soğnəmon, zindonədəmon əmə ! Əsiri-xakimon əmə ! Nokəmon, nimone həx bo inson be !
Çand vaxte ki, Ovşumi qətəşe Tolışi həşi dim. Siyo oqardə-siyo avə edoəşe Tolışi osmoni və. Həni çəxo dəmandə bə astə. Millət bə nıx-nıxe kəsovəti bandi jiyədə, con doydə.
Teği dərzan bebəkarde !
Pozi poz bebəğande !
Tolışə xəlğ zu bıjəno ibıno pebəqordıne ə bandi !
Yurdi xıvand nıbo, xanbozış ve bəbe !
Yurd omardəbo, xıvandış rə bəmarde çəysə !
Zə, pıxə tolış, bəşt bə səpo, soyb beşi bəştə yurdi !
«Kəynə bəbe» soneton çələnqi bəmı anə xoş təsir kardışe, votim :
-Çəmə manifestin, çəmə dardı-dılin, çəmə hestı-nin ın soneton ! Tolışə bilə, hovə, bə dast biyə ın soneton, bıhand, əzbər bıkə, pand bıqət, əməl bıkə bımon ! Çəmə ovəynən ın soneton ! Şinə bo, şinə hov, çok diyəkə bəştə bı ovəynədə, bıvind kiş tı ! Pand bıqət, pand bıqət, pand bıqət !!!
Allahverdi BAYRAMİ,
ədəbi tənəkə
«Tolışi sədo» № 36, mart, 2004
