Çe/çı qıləy navsıxane ki, tolışi zıvonədə aktiv oko doə bedə. Bəjən-bəjən çı/çe sıxani çı ya çe formədə nıvıştey barədə hesbəson şedən. Kali zıvondoron ın navsıxani ÇI, kalion ÇE şiklədə, kamişi ənıvışton həm ÇI, həmən ÇE formədə nıvıştedən, harkəs ıştə nıvıştəy, çoknə bəvoten, “Ğıroni ayə” hisob kardedə.

P.S.

Yəğın jıqo hesbəson bemənə/hədərə hisobbıkonən hestin: Sıxani çe/çı curə nıvıştey ne, çəy (çe+əy) etimoloqiyə zıney, oko doə vırə/məkoni zıney, mənə ranqəranqəti zıney vocibe.

ÇE/ÇI sıxani kom qılə sıftəy, kom komiku ofəyə, əy bızınəmon. Əlbəttə, de ÇI binobə həmə navsıxanon, əvəzəkon bınə ÇE hisob bedə:

1)​ Çı = (çe+ı)

a)​ navsıxan: çı fılonkəsi kinə; ismon aidəti//sohibəti holi əlomət (-ın (4)

b)​ işorə əvəzəkə: çı milləti şonimon; (bu) çı zoə ko bə Xıdo mandə.

c)​ Ismi mıəyyənəti əlomət. De samiti orəxə ismonədə mıəyyənəti hol çanqılə qismədə bə miyon beşedə, çəvon qıləyən de çı/çe navsıxani sərost bedə. Məsələn, odəmon əhvol (adamlarınn əhvalı) se odəmon əhvol (adamların əhvalı) Qeyd: “çı odəmon əhvol” icobəyədə “çı” de zərbi voteədə co mənə bəməl omedə: bu adamların əhvalı...)

d)​ Ismi beşemonə holi əlomət (-dan(2) S.Rustəm 1906-nə sori çı mo bıə.

2)​ Çın = (çe+ın) (işorə əvəzəkə) (bu) çın kitobi nomış ni?

3)​ Çə = (çe+ə) (işorə əvəzəkə) (o) : çə merdi qəp, çə jeni sıxan

*

4)​ Şəxsə əvəzəkon:

I.​ Çımı ( çe+mı) (mənim) Çımı//çemı kinə reçine.

(Çımı ne, çemı roste, bəro ki, “Çı” sıxani ıştən (çe+ı) icobəye.

II.​ Çıtı – (çe+tı- eçtı- eştı-ıştı ) (sənin) Iştı zoə demı/dımı həmzomoy.

(Sıxani bınə hiç vaxt “ÇI” bey əzıni, çumki “ÇI” ıştən (çe+ı) icobəyku bəməl omə. Sıftəş hejo “ÇETI” bıə, peşo “eçtı,” “eştı”, nəhoyət, “ıştı” bıə. (Hələ ısətən “eştı” (kinə) votəkəson heste.) Zıney lozime ki, E, I sədoon dəmoxədə eyni (lap nezə) vırədə bəməl omedə. Vey zıvononədə (məsələn, ərəbiədə) əlifboədə E, I hərfi (hətta işorəən) peqətə bıəni. Hejo tolışiədə E, I sədoon bəyəndı peqıney, bəyəndı mande holon vey rast omə bedə.

III.​ Çe+əy = çəy (onun) Çəy balə bəyo şine.

ÇƏY sıxani bınə (çı+əy) peqəte sərost ni, çumki ÇI ıştən (çe+ı) icobəyədə bəməl omə (çe+ı+əy=çəy) durust ni. Hərçənd ki, vey zıvondoron B.V.Milleri ijən co alimon tədqiqaton, nıvıştəyon əsas qətedən, bəştə sərf bəyon çəyo sitat vardedən,( diəkə:3, 4, 5, 6)

Imoni dəkırnedən bə tojə tədqiqat bıbəyon çəşon ki, tolışi zıvoni həxədə ə merdon ıştə sıxanışon votə, şımə votəyon hədərən-pədərənin! Jıqo əbıni vote, ha zıvonə zıvondoron. Pireyko, Miller ya co alimon tolışi zıvoni bınovon bıənin, de tərcumə, de çemi-çəy qəpi əsər nıvıştəşone. Isə tolışi ıştən alimə baləlion ıştə inə zıvoni otırnedən, tojə-tojə tədqiqaton noydən bə məydon. Bəvon ləvirə qətey, həvəso ğandey, bə məsğərə noy, boştə xəlqiyo çəvon kardəyon hiç-puç hisob kardey ən kami nodonətiye.

Qeyd: Çoknə ki, çetı-eçtı-ıçtı-ıştı icobəyonədə e/ı “Ç”ku bə nav ovaştedə, çe+əy=çəy tərkibədəən jıqo hol heste. Məsələn, çe+əy=çəy; əçəy (Ə+Çe+Əy)

IV.​ Çəmə (çe+əmə) (bizim) Çəmə mahol vəyşte.

B.V. Miller ijən çəy dumo şəkəson ÇƏMƏ şəxsə əvəzəkə bınə (ÇI+ƏMƏ) nişo doydən. Ğələte. Çumki ÇI ıştən (çe+ı) icobəyku bəməl omə jıqo, yəni (çe+ı+əmə) əzıni be, mənə təhrif bedə.

V.​ ŞIMƏ (çe+mə- çemə- şemə -şımə) (sizin) Zıvondoron Şımə əvəzəkə (çı+şımə) tərkibədə nişo doydən. Səhve. Halonki ÇI ıştən (Çe+ı) tərkibədə ibarəte. ŞIMƏ (çe+ı+şımə) əzıni bey, məntığış ni.

VI.​ ÇƏVON (çe+əv+on) Kali zıvondoron “Çəvon” sıxani bınə (çı+əv+on) peqəte əbıni, çumki ÇI ıştən (çe+ı) tərkibədəy. (diəkə: 3, 4)

*

Tosə iyo nişo doəyonım ÇE/ÇI sıxani qrammatikə mənoonin. Çe/çı sıxanon luğəviyə mənonən hestışone

1)​ ÇE- (i) çınqır, kəfşəni kijə nom.

2)​ Çe/çı- “piedə” dəbastəy sinonim (istər-istərsə) Çe/çı kitob, çe/çı dəftər? Hiççi ni oxo?

3)​ Çe/çı-sıvolə əvəzəkə (nə?) Çe sıxan heste? Çe millətiş?

4)​ Çe/çı- “Çe curə? Çiçe?” sıvolə əvəzəkon sinonime. (Nə cür? Nədir?) Bo dədə çı/çe soğət bıstənım?

5)​ Çıki =(çe ki) (kimin, sıvolə əvəzəkə) Çeki/çıki zoəş?

6)​ Çıyo/çeyo

7)​ Çıro/çero

8)​ Çımon/çemon

9)​ Çanə- çe anə...

10)​ Çe –həmən bənə nido oko doə bedə. Məkə, zə, Hırdəni anə məku, çe? Im çe/çı hərəkəte, çe?..

*

ÇE nıvıştey əleyhdoron ( hətta zıvondor doktor Baratəliən) etirof kardedən ki,

ÇE dialektonədə, şivonədə tolışon tərəfo qeş klişə bedə.(diəkə: 3) Əqər jıqobu, bı binəvo (bə ÇE) anə nifrət boçiye? Əy oko bıdəyon boçi deşmen bekardedən? Ədəbi zıvonədə boçi yali ÇI bənine, ÇE bəpe nıbu? Halonki ÇI hejo ÇE-ku bəməl omə? (çe+ı=çı)

İSTİNOD KARDƏBƏ ƏDƏBİYOT

1. A.A. Bayrami “Tolışə zıvonədə ismi hal ijən mıəyyəti, ğeyri-mıəyyənəti kateqorion, “Tolışi sədo” №11, sentyabr, 1992

2. A.A. Bayrami. ÇE? ÇI? “Şəvnışt” qəzet, (2006, № 6)

3. B. Qasımov “Tolışon sədo” qəzetədə dərcbə məqalə, 2-nə poə ( № 01 (70) 2015)

4. B.V. Miller“Talışskiy yazık” Moskva, 1953,

5. F.F. Aboszodə “Tolışi zıvoni qrammatikə”, “Şəvnışt”, 2007

6. Əvəz Sadıxov “ “Talış dilinin qrammatikası” . S.Peterburq, 2002

7. L.A. Pireyko “Tolışə-tırkə luğət” Moskva, 1976

Allahverdi BAYRAMI 

26.02.2016