“Dıli sədo”ku bə çaş emə şinə ars
(Aytən Eyvazoni “Dıli sədo” romani barədə handəkəsi fikron)
Etiraf kardəm ki, dosə se-ço ruj çımi bə nav bəmı votəjon bəbəy; Sumqayıtədə moəmo bə qıləy cıvonə kinə Tolışi zıvonədə “Dıli sədo” nomədə bədii cəhəto ve mukəmməl qıləy bədii nımunəş bə məydon noə, bovə nəkəym!
Nikolla Makiavelli “Hökmdar” kitobi bə peştə, çımı mizisə bo handero çı Mixail Bulqakovi “Master i Marqarita” kitob nubədəbe.
Se-ço ruj çımi bə nav şair Vuqar Mirzəzadə de i qrup Tolışə ruşinfiki aperasiya bə peşt çımı xəşiyyəti osə ğandero çəmə kəy oməbin. Xəyli dıldardi bəpeşt Vuqar boli 3-4 qılə kitobış bəmı hədiyyəş doy. Çəvonədə qıləy nom çı Aytən Eyvazoni nıvıştə “Dıli sədo” roman-kitobbe.
Sıxani duzi, bə Aytən xanımi ğələmi nobələd be səbəb, piyəme iminə “Master i Marqarita” bahandom. İntasi, “Dıli sədo” kitob ve nəfis formada nəşr bero, de həvəsi peqətme bə dast, dəmandim əy vərəğ-vərəğ karde...
Fikım karde ki, 3-4 vərəğ bahandom, hələ bunim ım roman çiçiku bəhs kardedə?
Çoko 3-4 vərəğım hande, i kərən bənem.., kitobım hərəsot bə nimə handə.
Heyran mandim, bə sumqayıtıjə tolışə kinə zəndi zu, bədii təxəyyuli !
Imən çaşvində koye ki, ımruj çı Tolışi bədii ədəbiyyati nəzm (poeziya) sahədə kam-ve kali ənvışton hestin, ammo nəsr janrədə ənvıştonmon ve kame. Hətta, “ni dərəcədən”!
Romani handəbəpeşt, vinde bedə ki, çəy bədii məziyyəton, sujet xəttış təşkil kardə epizodon, hadison, konflikton bənə mıncıxi bə i-yəndı peğandə bən! Bı səbəbən, çı ənvışt-muəllif Aytən Eyvazoni “Dıli sədo” roman Tolışi ədəbi muhitədə novator-hadisə hisob karde bəbe! Əqəm lap bə nığıli bışəmon; roman çok-çoki bə co xalqon zıvonon tərcumə bıbu, bəvindemon ki, əv i qılə çı Tolışi ne, həmən dınyo umumədəbi muhitədə yolə hadisəye!
Roman 41 poə kırt, lakonik epizod-hadisonku ibarəte. Çəvon ha qılə ıştə nubədə dəqiq, vırəbəvırə bə əsəri dramaturji dinamika, konflikton gərginəti xıdmət kardən. Muəllifi romanədə bə ğələmış sə hiç epizod – hadisə çı umumi sujet xəttiku bə kəno oqətəş ni.
“Dıli sədo” de ve zumandə bədii təxəyyuli məhsule. Əvvəla, muəllifi romanış bə ğələm sə zıvonış – Tolışi zıvoni kam ofayə doəbə arxaik, klassik sıxanon, ısətnə qəpjə maneron, dialekton çokış omutə. Dıbarəən, romanədə hadison cərəyan kardə coğrafi məkoni, yəne çı Tolışi bə 19-nə əsri jiyemoni məxsus tarix, məişət, mədəniyyət, adət-ənənon, kulinariya, toponomika, oykonomika, ijən co maddi-mənəvi dəyəron ıştə dırıst, səheyə inikas pəydojon kardə. Muəllifi əsərədə oko doə odəmə nomonən bə Tolışi məholi milli-mental irsi, çəvaxtinə ənənon uyğun vıjnə bən. Bə məholi coğrafi ərazi bələd bə odəm vində ki, ənvışti məholi relyef, məntəqon nomon, çəvon miyonədə bə məsafon çok-çoki, de nizamiş romanədə bə ğələmış sə.
Ənvışti əsərədə jıqoş pay-baxş kardə ki, ha epizod, dialoq, hadisə bə əsas sujet xətti (moə xətti) lozimbə məqamədə ıştə xidməti kardə. Muəllif sıftəkuş qətə ta dosə oxi handəkəson dıli-sıxto bə ideya xətti anqıl kardero, əvoni de yolə ustoəti intizorədə, hakənəyən ğəsto niqoron oqətdə. Pidəme bı həxədə ıştə fikon bo təstıği xotı kali nımunon biyəm;
əsəri 14-nə poədə əsos personajonədə qıləy, Sərqəhramon Həşimi pə Huseyn bəq ıştə kinə Sara çı urusə Mayor Pavloviçi əsirətiku peroxne xotı məcbur bedə bə Tolışə məholi vişon pevlo bən, de Ğoççəğə Məliki quldurə dastə bə əloğə dəştə. Bo Sara çı əsirətiku peroxnero qulduron Huseyn bəqiku kulli miqdorədə beh səydən. İntasi, əvon bo Sara pəydo kardero ın puşi bə puşisə noydənin. Roste, Həşim ıştə pə Huseyn bəqi; “pə, bəvon bovə karde əbıni”, “çıbıznom pə, bo çəmə səy bəlo nıbun” – ifadon çəvon nomerdədi həxədə xəbədo kardə... Həyf ki, Huseyn bəq bəştə zoə votəyon fik doydəni. Həni əsəri hiç vırədə çı qulduron nom qətə bedəni. İ kərən de.., romani oxonə - 39, 40-nə poəonədə muəllif həmonə qulduron bo dınyo moli xotı bə ha curə nomerdəti hozı be nışo doydə. Bə Huseyn bəqi ğarzxo be-be, əvon ıştə şərəfi bə puli həvatdən. Çəy zoə Həşimi məhv kardero, şən umjən bən bəçəy dışmen Mayor Pavloviçi...
çı Ruşnə obrazi xarakteri doyədə muəllif ve həssas, incə, həmən risk tələb kardə pryomonku – bədii təxəyyuliku istifadə kardə. Ənvışt Sərsurətonə qıləy bə Ruşnə de çı əsəri sıftəkuj qətəje, ta dosə kulminasiya noktə bə handəkəsi bənə reçinə, ğəd-ğamətinə, intasi fəğır, bezıvon, incə, tarso, həyo-abrunə kinə simadə təğdım kardedə. Dəy hovəleəti kardə Səkinə pəxıləti nəticədə məcbur bedə, ıştə piyə zoə - Həşimiku dast kəşedə, deştə pı-moə ray bəştə xoş nomə dayzoə bə Cəmoli şu şe roziyəti doy bəpeştə əsıl həqiqət bə məydon beşedə. Məlum bedə ki, çı Həşimi nıvıştə məktubon bəy çaşış damə Səkinə nokəkuş de hiylə səje... Handəkəs çı Ruşnə eqnə qonə psixoloji vəziyyətiku ve norohət bedə. Hiç zındənin ki, bə Ruşnə çoknə komək bəbe karde ki, əv həm ıştə diədə, ovo-alvodon dılədə beabru nıbu, həmən bəştə piyə zoə ğısmət bıbu. Bəle, bımədə muəllif-ənvışt de ve yolə məharəti, istedadi bə handəkəson dodi rəsedə. Əv Ruşnə de Cəmoli vəyə be ərəfədə əvoni, de i qılə həssas dialoqi bə mubahisə eğandə. Im mubahisə nəticədə çı Cəmili xisləti təmom bo Ruşnəro okardə. Əve, əvon i-yəndıku co bedən. Odəm bə ənvışti insonon psixologiya nıfuz karde, çəvon miyonədə bə munasibəton okarde mustəviədə dınyovindemonəti məharəti heyran mandə. Bo handəkəsi ən marağin, çaşnıkardə proses əve ki, hande-hande odəmi çaşi vədə bə qıləy bezıvonə-fəğırə kinə oqardə Ruşnə çı əsəri oxiədə ıştə piyə zoə - Həşimi çı Mayor Pavloviçi qulduron dasto roxnero peqardə bə şiri-nər, bə pələnq, bə qıləy Tolışə Amazonka! Əmə ha çiku tarsəjə bə Ruşnə ısə dastədəj tifanq, siy-zılmotə vişədə bənə canqəvari de qulduron canq karde səhnə vindəmon, çı kinə cəsorətiku bə əlhəzər omedəmon!
Romani hande-hande hadison rostbemonədə de incə fikfomi handəkəson intizarədə oqətə, intasi vaxtədə ıştə məğomi çaş kardə jıqo epizodonku ve nımunon bəbe varde...
Ənvışt ta desə oxi ıştə Sərqəhrəmanon bə vusal rosnero de padxəşi, de curbəcurə odəmi şəknışə fəndon handəkəson intizarədə oqəte çəmi zındə.
Duze, ımiyən ğeyd karde vocib zındəm ki, ənvışt Aytən Eyvazoni “Dıli sədo” romanadə kali texniki, uslub, qramatik səhvon hestin. Zıne bedə ki, kitobi nəşri bə nav bə ədəbi redaktə kon ciddi fik doə bə ni.
Jıqo bə sə dəşdəm ki, İnşallah, navoməyonədə muəllif bə jıqo texniki nırəsəyonən fik bədo.
Hurmətinə handəkəson, bənə Azərbaycani ədəbiyyati, Urusi ədəbiyyati, Dınyo ədəbiyyati karifeyon venə ədəbi nımunon hadəkəsi, bənə umumən bədii ədəbiyyatiku kam-ve sə beşə odəmi bənem vote ki, “Dıli sədo” roman ve əhəmiyyətin, marağin, handənin qıləy əsəre! Əsəri məna dəyərış nığıl, bədii səviyyəş bılınd, ictimai-ədəbi əhəmiyyətış ve zumande! Bənə kanə kinomotoqrafiyən bənem vote ki, bo kino kəşero ve çokə materialon hestin, “Dıli sədo” romanədə!
Ənvışt Aytən Eyvazoni çı Tolışi ədəbi muhitədə ve xəymandə koj kardə. Aytən xanımi dı yolə ədəbi hadisə munasibəti dıli-sıxto təbrik kardəm. Bəy xəşəcon, dırozə umur, tojə ədəbi nailiyyəton orzu kardəm.
Məsləhət kardəm ki, kam-ve ədəbi dınyovindemonış bə ha tolış ın kitobi bahando! Umim heste ki, ım kitobi hande bə peşt, çəyku ha tolış zövq bəste, həzz bəba, purğıbo bəbe, çaşono şinə ars ebəka!
Mehdibəy SƏFƏROV
kulturoloq
